Një epokë e shënuar nga tortura dhe injoranca e nevojshme për shkëlqimin e mëvonshëm të Rilindjes? Jo tamam. Kur bëhet fjalë për Mesjetën, është e lehtë të biesh në thjeshtime. Si në këto 20 raste.
Ekzistonte frika për ardhjen e vitit 1000. Thashethemet u ngritën nga leximi i mëvonshëm i kronikave të Rudolf Glaberit, një murg dhe kronist që në vitin 1048 tregoi një klimë historike pasigurie, duke folur për shenja të interpretuara si “apokaliptike”, si fatkeqësitë dhe eklipset në të njëjtën kohë duke dëshmuar gjithashtu vullnetin e një rilindjeje. Por në realitet nuk kishte panik. Shumica e njerëzve nuk e dinin se jetonin në vitin 1000, vitet u numëruan sipas viteve të mbretërimit të mbretërve dhe lëvizjeve mijëvjeçare që lajmëronin fundin e botës u përhapën pas vitit 1000 si dhe veprat e Rudolf Glaber, qarkulluan disa dekada më vonë se 1000.
“Epoka e errët”? Ishin anglezët e shekullit të tetëmbëdhjetë ishin të parët që e quajtën mesjetën e errët. Që atëherë shprehja “shekuj të errët” është përdorur si një metaforë për të treguar një epokë krize, e cila ngjall imazhin e një populli të brutalizuar nga uria dhe bestytnitë, të rrugëve me baltë, barbarisë së pushtetit, torturave dhe plagëve të tmerrshme. Por mesjeta ishte edhe koha e Dantes, katedraleve dhe hapave të parë të ligjit modern.
Në mesjetë mendohej se Toka ishte e sheshtë. Edhe pse ishte udhëtimi i Magelanit (1519-1522) që i tregoi botës drejtpërdrejt se Toka është sferike, falë rrotullimit të parë të globit, në traktate të ndryshme mesjetare si Tractatus de sphaera, shkruar gjysmën e parë të shekullit të trembëdhjetë, lexohen përllogaritjet që tregojnë lakimin e sipërfaqes së tokës (të dhëna tashmë të njohura për grekët e lashtë). Klisheja në lidhje me këtë besim lindi në shekullin e gjashtëmbëdhjetë, kur humanistët panë në hartat rrethore mesjetare një provë të supozuar të injorancës së paraardhësve të tyre. Në foto, një planisferë nga shekulli i 11-të.
Fisnikët gëzonin “ius primae noctis”. Feudalët kishin të drejtë ta ushtronin këtë privilegj, por nuk ishte e drejta të kalonin natën me të sapomartuarat në territorin e tyre, por ishte një taksë (në para, jo në natyrë) e vendosur nga kushdo që kontrollonte territorin në këmbim të pëlqimit të tij për martesën. Po kështu, as rripat e kastrimit nuk ekzistonin. Ato janë një shpikje e shekullit të 19-të.
Jetonin pa ligje. E drejta romake ishte një gjë e së kaluarës, por nuk kishte mungesë të ligjeve në Mesjetë. Shembuj janë Kodi Justinian (529-534), një koleksion i kushtetutave perandorake të riorganizuara nga perandori romak lindor dhe Edikti i Rotarit ( 643) dhe koleksioni i shkruar i ligjeve lombarde. Në shekullin e 12-të, murgu Gratian mblodhi burimet e së drejtës kanonike në Dekretin e tij dhe sovrani anglez Giovanni Senzaterra u dha baronëve të tij Magna Charta, hapi i parë themelor drejt njohjes universale të të drejtave të qytetarëve (kushtetuta). Sa për popullin, që nga viti 1000 fshatarët ishin shpërngulur në fshat dhe këta “borgjezë” filluan të pretendonin një rol politik të denjë për ndikimin e tyre ekonomik. Kështu lindën Bashkitë dhe lobet e para të fuqishme.
Tortura ishte rend i ditës. Mesjeta nuk ishte epoka e artë e torturave, sigurisht më e përhapur në Rilindje. Që nga mesjeta e vonë (ndërmjet vitit 1000 dhe zbulimit të Amerikës) nuk u përdor më pa dallim. Rrëfimet e nxjerra nëpërmjet përdorimit të thëngjillit të djegur dhe hekurit të ndezur u diskredituan nga të njëjtat autoritete kishtare në vitin 1215, kur Papa Inocent III ndaloi që torturat të mbështeteshin me bekim, duke i privuar ata nga shenjtëria që kishin pasur deri atëherë. Për të akuzuarit është futur mundësia e mbrojtjes në gjykatë. Në Angli lindi gjykimi penal, me 12 arbitra i cili kryente funksionin e jurisë së prokurorisë duke paraqitur listën e krimeve dhe të dyshuarve si pjesë e njohjes, një formë e hershme e hetimit gjyqësor.
Kishte një gjueti shtrigash. Në të vërtetë filloi në fund të mesjetës, rreth vitit 1430, por u ushqye në shekujt në vijim dhe arriti majat e mizorisë vetëm midis viteve 1600 dhe 1800, shumë më vonë se fundi i Mesjetës. Në tre shekuj gjueti shtrigash, mijëra gra përfunduan në turrën e druve për akuza të rreme, të dënuara për marrëdhëniet e tyre të supozuara me djallin. Përkundrazi, me heretikët, inkuizicioni ishte i pamëshirshëm që nga shekulli i trembëdhjetë, duke ndezur në tym jetët e atyre që nuk tërhiqeshin për t’u kthyer në rrugën e “besimit të drejtë”.
Kishte pak ushqim dhe gjithmonë njësoj. Para udhëtimeve në Botën e Re, nuk kishte banane, domate, patate. Deri në shekullin e 14-të portokallet mbetën thuajse të panjohura dhe nuk kishte çokollatë! Megjithatë, në mesjetë njerëzit nuk kënaqeshin vetëm me bishtajore dhe drithëra. Në tavolinën e festave kishte edhe mish pule dhe derri. Duhet thënë se hanin pak a shumë të njëjtat pjata të lashtësisë, duke shmangur ëmbëlsirat, përveç mjaltit. Falë përmirësimeve në bujqësi dhe përhapjes së parmendës, ushqimi u rrit pas vitit 1000. Por uria gjithashtu u rishfaq dhe popullsia përjetoi përsëri një kolaps demografik midis shekujve 13 dhe 14.
Nuk ekzistonin sjelljet e mira. Banketet e zhurmshme dhe jo shumë “bon ton” që shihni në filma dhe seriale televizive janë kryesisht legjendare. Edhe në tavolinat e mesjetës kishte disa rregulla shoqërore të përbashkëta. Për shembull, ishte një rregull i mirë që një shërbëtor të shijonte pjatat përpara fisnikërisë (për t’u siguruar që ata të mos helmoheshin, por edhe thjesht për një zakon ritual); ose që nëse dikush me gradë më të lartë e kalonte kupën, ajo pranohej si shenjë favori dhe pihej një gllënjkë me radhë dhe pastaj kthehej tek ai. Takëmet ekzistonin, edhe pse ishin pak të përhapura, nga ana tjetër në banketet më fisnike përdoreshin “shpëlarjet e duarve”. Tenxhere me ujë të valuar me barëra aromatike dhe të parfumuara, si sherebela, për të shpëlarë duart.
Nuk laheshin shpesh. Ndoshta në mesjetë njerëzit nuk bënin banjë çdo ditë, por vaska, edhe në formën e thjeshtë ishte e zakonshme. Gjatë verës ishin të shpeshta në lumë dhe banjat termale ishin shumë të zakonshme dhe shumë të njohura (në Parisin mesjetar të Filipit II, 1165-1223, kishte deri në 26). Në verë, edhe më të varfrit laheshin lakuriq në lumenj. Edhe zakoni i larjes së duarve para ngrënies ishte i përhapur, si dhe ai i larjes së këmbëve apo veshjes së të brendshmeve të pastra. Besimi se në mesjetë laheshin pak duhet të ketë lindur nga keqinterpretimi i disa rekomandimeve ironike.
Rrugët ishin kanalizime të hapura. Rrugët e shumë qyteteve mesjetare shumë shpejt u asfaltuan dhe u pajisën me rrjete të mbuluara të ujërave të zeza. Për Regine Pernoud, autore e “Dritës së Mesjetës”: “aty ku nuk kishte kanalizim shkarkimi direkt, ishin krijuar komplekse kullimi, nga të cilat më pas plehrat derdheshin në lumenj (siç bëhet edhe sot) ose digjeshin”. Disa statute komunale të mesjetës, si ai i Marsejës, urdhërojnë pronarët e bizneseve të mbajnë të pastër zonën para derës së tyre dhe të parandalojnë që mbeturinat të arrijnë në port në ditët me shi, me rrugë të pjerrëta. Një shqetësim përfaqësojnë dhitë dhe derrat.
Ata ishin të gjithë injorantë. Pak dinin të lexonin, është e vërtetë, por shumë shkolla fillore kishin lindur në shekullin e 12-të, si në rajonin francez të Champagne. Pa harruar se manastiret ishin qendra të frikshme mësimore për fëmijët e fisnikëve, shpesh edhe për të tregtarëve dhe për të gjithë ata që hynin në rendet fetare. Kanë qenë pikërisht abacitë që na kanë transmetuar njohuritë e lashta.
Kultura përjetoi një involucion. Në të vërtetë, universitetet kanë lindur në mesjetë (i pari, ai i Bolonjës, në 1088), shkollat e mjekësisë dhe ato të teologjisë. Fëmijët shkonin në shkollë, zakonisht pranë kishës dhe arsimi para Universitetit, për ata pak që e bënin, zgjati rreth dhjetë vjet. Nuk ishte e pazakontë që fëmijët e klasave të ndryshme shoqërore të studionin së bashku dhe për ata nga familje më pak të pasura, arsimi shpesh ishte falas. Filozofia skolastike e bazuar në rileximin e mendimit të Aristotelit u zhvillua midis qendrave kulturore universitare të Parisit dhe Oksfordit dhe u hodhën themelet për përpunimin e metodës shkencore që do të zyrtarizohej më vonë nga Galileo Galilei.
Kishte vetëm të krishterë dhe të bardhë. Natyrisht që nuk ishte kështu, por është e zakonshme të mendohet në këto terma të qytetarit mesatar të mesjetës. Në realitet, në zona të ndryshme gjeografike si në Gadishullin Iberik, ekzistonte një bashkëjetesë paqësore midis hebrenjve, myslimanëve, të krishterëve dhe përfaqësuesve të besimeve të tjera. Pikërisht kjo përzierje e njohurive shkaktoi kontaminime themelore shkencore. Mjafton të mendoni për njohuritë arabe në aspektin e mjekësisë, matematikës dhe astronomisë. Në përgjithësi, ishte më e lehtë të diskriminoheshe për arsye fetare sesa për arsye që lidhen me ngjyrën e lëkurës. Në foto, një evropian dhe një arab po praktikojnë gjeometrinë: një miniaturë nga një dorëshkrim i shekullit të 15-të.
Mjekësia bazohej në besëtytni të pastra. Edhe nëse në shumë raste diagnozat shqetësonin astrologjinë dhe teoritë humorale (të cilat e shihnin çdo ndryshim të shëndetit si një çekuilibër midis katër humoreve përkatësisht të trurit, gjakut, shpretkës dhe mëlçisë), disa trajtime ndiqnin një logjikë pothuajse moderne. Për shembull ai që përfshinte trajtimin e dhimbjeve të veshit me infuzione kamomili, ose përdhes me kolkikum (një bimë helmuese). Shumë berberë u shndërruan në dentistë ose kirurgë për operacione të vogla nëse ishte e nevojshme.
Ishin vetëm njerëzit që paguanin. Sigurisht, figura e sherifit të Nottingham-it që zhvat të varfrit e mbrojtur nga Robin Hood nuk është larg realitetit. Zotëria paguhej mirë për mbrojtjen e tij, kërkoi një haraç për përdorimin e mullirit, ose kërkoi në këmbim të shërbimeve për kështjellën. Pastaj ishte e dhjeta për Kishën, e cila u bë ligj në shekullin e tetë.
Në mesjetë njerëzit nuk udhëtonin. Edhe në mesjetë, njerëzit me më pak mundësi lindnin dhe vdisnin gjithmonë nën të njëjtin qiell, pa u zhvendosur kurrë nga vendi i origjinës. Në realitet njerëzit udhëtonin edhe në këtë periudhë, gjatë pelegrinazheve që mund të kërkonin edhe mijëra km, ose për biznes dhe tregti. Mëndafshi importohej nga Kina, erëza nga Azia, qelibar dhe gëzof nga Balltiku. Disa eksplorues të guximshëm treguan aventurat e tyre në udhëtime, si kleriku flamand dhe misionari William of Rubruck që tregoi udhëtimin e tij aventuresk 3-vjeçar, i cili filloi në 1253, në Rusinë dhe Ukrainën e sotme.
Njerëzit vdisnin në moshën 35-vjeçare. Në arsyetimin e sotëm, është vdekshmëria shumë e lartë foshnjore e regjistruar në Mesjetë ajo që uli jetëgjatësinë mesatare të kohës. Por në realitet, nëse një burrë i mbijetonte foshnjërisë dhe arrinte moshën madhore, ai kishte një shans të mirë për të jetuar deri në moshën 60, 70 vjeç dhe ai nuk konsiderohej i vjetër deri pas të 50-tave.
Gratë nuk kishin të drejta. Gratë feudale mund të zotëronin toka, të bënin testament, të lidhnin kontrata, të paditnin. Këto të drejta humbnin përkohësisht me martesën, së bashku me forcimin e rolit të femrës në shtëpi. Por gratë me status më të ulët, që ishin objekt abuzimi dhe të lindura me thirrje për martesë (ose për të votuar); nuk është e vërtetë që ato nuk mund të punonin në aktivitete tregtare apo dyqanesh, në rast se nuk ishin të martuara apo mungonte bashkëshorti. Mirëpo, me martesën, gruaja hyri në shërbim të një familjeje tjetër dhe filloi të bënte fëmijë, me rrezikun e vdekjes në lindje dhe barrën e kujdesit për pasardhësit.
Vishnin rroba ekscentrike. Për Regine Pernoud, autore e “Drita e Mesjetës”, piktoreskiteti ose ekscentriciteti i kostumit mesjetar nuk duhet të ekzagjerohet. Disa detaje të veshjeve që lidhen në mënyrë të pashmangshme me pikturat e kohës, visheshin vetëm në raste të jashtëzakonshme: këpucët polake (si ato në foto), ishin në modë vetëm për një pesëdhjetë vjeçar, jo më shumë, gjatë shekullit të pesëmbëdhjetë, i cili pa jo pak ekzagjerime në veshje”. Të brendshmet personale visheshin nga fisnikët dhe borgjezët dhe ata i donin ngjyrat dhe jo nuancat e errëta.
