Çdo lexues e di që një libër mund të ndryshojë jetën. Por ç’mund të themi për jetën e një gjeneratë të tërë?
A është e mundur që një libër të ndryshojë të ardhmen?
Miriam Tuliao, drejtori i qendrës së koleksioneve të kërkimit në Librarinë Publike të Nju Jork-ut, ka ndihmuar studiuesit me një listë të librave që ndryshuan rrjedhën historike.
Nga dramat e William Shekspirit tek “1984” e George Orwell-it, këta 30 libra kanë pasur një ndikim të madh në historinë e botës.
Renditja e librave është e rastësishme.
“Fabulat e Ezopit” nga Ezopi
Origjinën e botimit besohet se e ka në mes viteve 620 dhe 560 para Krishtit
Libri “Fabulat e Ezop-it” është një koleksion i tregimeve që tregojnë një mësim të përjetshëm. Fabulat i janë referuar shpesh një njeriu të lashtë grek dhe tregimtari të quajtur Ezop (edhe pse origjina e tij mbetet e diskutueshme). Historitë janë ende mësime të rëndësishme morale dhe kanë pasur një ndikim të gjerë mbi letërsinë dhe thëniet e përbashkëta, duke përfshirë “Ujku me lëkurë deleje”, “Djali që thirri ujkun”, “Pata që bëri vezën e artë”, dhe shumë të tjerë.
“1984” nga George Orwell
Botuar në 1949
Romani “1984” flet për një botë që gjendet e ndarë në një konflikt të vazhdueshëm. Konflikti justifikon sundimin e qeverisë, e cila ka zhvilluar shkencën me qëllimin për të kontrolluar dhe shtypur individin. Bota e Orwell është ajo ku jeta private e individit nuk ekziston. Ky libër tregon historinë e Uinston Smithit, një burokrat të nivelit të ulët që jeton në Aeroportin 1, Britani, më 1984, nën sundimin totalitar të Partisë dhe emblemës së saj, Vëllait të Madh (Big Brother). Flet për rebelimin intelektual kundër padronëve, një romancë të paligjshme dhe një tradhti që pason atë, marrje në pyetje dhe torturim në Dhomën 101. “1984” është një kritikë e shoqërive totalitare, por është gjithashtu edhe për personazhin kryesor Uinston Smith dhe mënjanimin e tij nga shoqëria ku jeton. Është ndër librat më ndikues në histori dhe një ndër më të shiturit në të gjithë botën. Gjatë 2013-ës si pasojë e skandalit të përgjimeve, shitjet e librit tejkaluan 7,000%.
“Analet e Konfucit” nga Konfuci
Besohet të jetë shkruar diku në mes viteve 475 dhe 221 para Krishtit
Gjithashtu i njohur edhe si thjesht “Përmbledhje e veprave letrare” ose “Lunyu,” ky libër është përmbledhje nga thëniet dhe idetë të cilat i atribuohen filozofit kinez Konfuci. Më këtë libër ai shpjegoi se si të jetojmë një jetë të virtytshme dhe të jemi të sjellshëm. “Përmbledhja e veprave letrare” vazhdon të ketë një ndikim të thellë në filozofinë Lindore dhe etikës, veçanërisht në Kinë.
“Anne Frank: Ditari i një vajze të re” nga Anne Frank
Botuar në vitin 1947
Libri është një përmbledhje e shkrimeve të Ditarit të Anne Frank, një vajzë që ishte fshehur me familjen e saj për dy vjet gjatë pushtimit nazist të Hollandës. Familja u zbulua në vitin 1944, dhe Frank vdiq nga tifoja në kampin e përqendrimit të zonës Bergen-Belsen. Që nga botimi i tij, “Anne Frank: Ditari i një vajze të re” është përkthyer në më shumë se 60 gjuhë dhe mbetet një nga dokumentet më të famshme dhe me ndikim në Evropë gjatë Luftës së Dytë Botërore.
“Arti i luftës”, nga Sun Tzu
Shkruar diku midis viteve 600 dhe 500 para erës sonë
“Arti i luftës” është një traktat i lashtë ushtarak kinez i cili i atribuohet Sun Tzu, një ushtarak i përgjithshëm, strateg dhe takticien. Ky libër është shkruar në 13 kapituj, secili i përkushtuar për një aspekt të luftës, të menduarit të shpejtë dhe shmangies se masakrave dhe mizorive. Libri ende ka ndikim në të menduarit e popullatës ushtarake Lindore dhe Perëndimore, në taktikat e biznesit dhe strategjinë ligjore.
“Principet Matematike të Filozofisë Natyrore”, nga Isaac Newton
Botuar në 1687
Shpesh të referuar thjesht si “Principet”, këta tre libra nga Njutoni u botuan në latinisht në 1687 dhe shpejt u bënë monumenti më i rëndësishëm në qarqet akademike. Librat përmbajnë ligjet e Njutonit dhe mekanikën klasike. Njutoni formuloi ligjet e lëvizjes dhe gravitetit universal që dominoi pikëpamjen shkencëtarëve të universit fizik gjatë tre shekujve të ardhshëm. Libri “Principet” është konsideruar si një nga librat më të rëndësishëm të botuar ndonjëherë në historinë e shkencës.
Kur’ani
Origjinën e ka në vitin 610
Teksti qendror fetar i Islamit, i cili është ndiqet nga 1.6 miliard myslimanë në mbarë botën. Kurani ose Kur’an-i, është shkrimi i shenjtë i fesë islame, i cili siç besojnë myslimanët, përmban fjalë për fjalë zbulesën e Zotit (arabisht: Allahut) ndaj profetit Muhamed nëpërmjet engjëllit Gabriel. Përkthimi i kuranit konsiderohet nga teologjia tradicionale islame si i pamundur, pasi çdo përkthim mbart njëkohësisht edhe një interpretim. Prandaj leximi i kuranit sugjerohet të bëhet në tekstin origjinal arabisht.
“Republika”, nga Platoni
Botuar rreth 380 para erës sonë
“Republika” është shkruar si një dialog sokratik (në fjalë dhe në formë përgjigje). Seksioni më i famshëm është Alegoria e Shpellës. “Republika” e Platonit vazhdon të jetë një nga veprat më intelektuale me ndikim në filozofinë dhe teorinë politike, me tema mbi përkufizimin e drejtësisë, karakterin e një qeverie të drejtë, dhe atë çfarë e bën një njeri të mirë.
“Manifesti komunist” nga Karl Marksi & Friedrich Engels
Publikuar më 21 shkurt 1848
Ky publikim i shkurtër është shkruar nga dy prej komunistëve më të famshëm në histori. Ai diskuton luftën e klasave, problemet me kapitalizmin, dhe potencialin e ardhshëm kundër komunizmit. Pamfleti politik – pa diskutim më i influencuesi në histori – proklamonte se “historia e shoqërisë se sotme është histori e luftës së klasave dhe e fitores së paevitueshme të proletariatit”, apo të klasës punëtore, që do te sjell njëherë e mirë fundin e shoqërisë me klasa. Fillimisht u publikua ne gjermanisht si “Manifest der Kommunistischen Partei” (Manifesti i Partisë Komuniste), vepër që pati pak impakt të menjëhershëm. Por më pas idetë patën jehone të madhe gjatë shekullit të 20-të, dhe rreth viteve 1950 gjysma e popullsisë se botes jetonte nën qeveri marksiste. Ai vazhdon të ndikojë në partitë politike dhe është studiuar rreth e rrotull botës.
“Një Fjalor i Gjuhës Angleze” nga Samuel Johnson
Botuar në 1755
Fjalori i “Gjuhës Angleze” nga Samuel Johnson është mes fjalorëve më me ndikim në historinë e anglishtes. Atij iu deshën 9 vjet për të përfunduar Fjalorin, edhe pse kishte thëne se do ta përfundonte atë në tre. Deri në botimin e Oxford English Dictionary, 173 vjet më vonë, Fjalori i Johnsonit konsiderohej si i vetmi fjalor autoritativ në anglisht – me 42.773 fjalë të ilustruara me rreth 114,000 citime letrare. Autorët e cituar më shpesh nga Johnson përfshijnë Shekspirin, Milton dhe Dryden. Ndryshe nga leksografët e tjerë, Samuel Johnson futi në fjalor edhe humor e paragjykime në shpjegimin e shumë fjalëve. “Një Fjalor i Gjuhës Angleze” u përdor nga Jane Austen, Charles Dickens, motrat Bronte, etj, dhe vazhdon të përdoret nga shkrimtarë, akademikë, dhe botues revolucionarë në gjuhën angleze.
“Ese” nga Michel de Montaigne
Botuar në 1580
Descartes René, Blaise Pascal, Jean-Jacques Rousseau, Ralph Waldo Emerson, Friedrich Nietzsche, Stefan Cvajg, Eric Hoffer, Isaac Asimov, Jean-Jacques Rousseau dhe mendimtarë të mëdhenj të botës janë ndikuar nga përmbledhja masive e eseve të Motaigne-së. Aftësia e shkrimtarit dhe burrit të shteti francez për të përzierë pyetjet serioze morale me anekdotat rastësore, ishte një vepër “vetëtoleruese”, por në ditët e sotme konsiderohet si një pjesë e literaturës më të rëndësishme që vjen nga Rilindja Franceze.
“Mistika femërore” nga Betty Friedan
Botuar në 1963
50 vjet më parë, një liber i autores Beti Fridén nxiti debatin për rolin e burrave dhe grave në shoqëri dhe i dha hov lëvizjes për fuqizimin e grave si në familje ashtu edhe në vendin e punës. Gjatë pesë dekadave të fundit, The Feminine Mystique, Mistika Femërore, u shit në tri milionë kopje dhe frymëzoi miliona gra për të luftuar për të drejtat e tyre. Friedan sfidoi reklamat moderne, kulturën, dhe mizogjininë në librin e saj “Feminine Mystique”, duke u përqendruar në trazirat e brendshme të grave amerikane. Libri shkaktoi një shkëndijë të dytë të valës feministe duke inkurajuar gratë që të shikojnë përtej martesës dhe mëmësisë për përmbushjen e tyre, duke sfiduar prirjet tradicionale patriarkale.
“Folio i parë” nga William Shakespeare
Botuar në 1623
Në 1623, një koleksion i dramave të Shekspirit është botuar nga miqtë e tij John Heminges dhe Henry Condell, i njohur si “Dorëshkrimi i Parë”. Këtu përfshihen “Romeo dhe Xhuljeta”, “Mbreti Lear”, “Hamleti”, etj. Kontributi i Shekspirit mbi letërsinë dhe teatrin ka mbetur i pashembullt, dhe ndikimi i tij në zhanër, komplot dhe gjuhë, vazhdon të ndihet nga gjeneratat e ardhshme të artistëve.
“Hiroshima” nga John Herşey
Botuar në 1946
Shkruar nga fituesi çmimit Pulitzer, John Herşey, “Hiroshima” tregon historinë e gjashtë të mbijetuarve nga bomba atomike e lëshuar në Hiroshimë, Japoni, më 6 gusht 1945. Ky libër flet rreth humbjes së jashtëzakonshme, terrorit, dhe kurajos. Dyzet vjet më vonë, Hersey u kthye në Hiroshima për të gjetur të mbijetuarit, për t’i intervistuar dhe për të mësuar fatet e tyre. Libri do të vazhdojë të ndikojë edhe në brezat e ardhshëm që mund përdorin bomba atomike.
“Si jeton gjysma tjetër” nga Jacob Riis
Botuar në 1890
Në fund të shekullit 19, Nju Jorku nuk ishte një vend i mirë për punëtorët industrialë. Ata jetonin në ndërtesa shumëkatëshe të rrënuara, dhe Riis, një gazetar, e nisi misionin e tij, duke treguar çdo ditë, me përshkrime grafike, skica, statistika, dhe fotografi, klasat e sipërme dhe të mesme. Duke vënë në dukje kushtet e rrezikshme me të cilat përballen të varfrit. “Si jeton gjysma tjetër”, jo vetëm që frymëzoi ndryshim të ndjeshëm nëpër shkolla, dyqane ëmbëlsirash dhe ndërtesa, por ishte edhe bazë për të ardhmen e gazetarisë.
Libri i ndryshimeve
Origjina daton që nga mijëvjeçari 3 ose 2 p.e.s
Gjithashtu i njohur si “Klasiku i Ndryshimeve” ose “Libri i Ndryshimeve”, I Ching është emëruar një orakull dhe është një nga më të vjetrit e teksteve kineze klasike. Rëndësia e I Ching është fenomenale – jo vetëm që Konfucianizmi dhe Taoizmi kanë rrënjë në të, por njerëzit në mbarë botën ende e përdorin atë për hamendësime dhe fat.
“Incidentet në jetën e një vajze skllave” nga Harriet A. Jacobs
Botuar në 1861
Ky tregim mbart në brendësi llogari kronologjike të jetës së Jacobs si një skllave, dokumentimin veçanërisht të abuzimit seksual që femrat skllave ballafaqoheshin, duke përfshirë përdhunimin, presionin për të pasur marrëdhënie seksuale në moshë të hershme, si dhe shitjen e fëmijëve të tyre. Edhe pse “Incidentet në jetën e një vajze skllave” kaloi relativisht pa u vënë re në kohën e botimit të tij për shkak të shpërthimit të Luftës Civile, ai u rishfaq në vitet 1970 dhe 1980 si një përfaqësim i rëndësishëm historik në seksualitetin dhe përdhunimin e femrës skllevër.
“Xhungla” nga Upton Sinclair
Botuar në 1906
“Xhungla” tregoi mjerimin e jetës së fabrikës së Çikagos, tepër të gjallë. Kushtet pikëlluese të punës, tmerret e thertoreve, varfërinë shkatërrimtare dhe dëshpërimin që punëtorët përballën përditë. Sinclair, një gazetar amerikan, shkroi librin për të rritur ndërgjegjësimin mbi çështjet me të cilat përballen emigrantët amerikanë. Ai galvanizoi opinionin publik dhe çoi në një hetim të qeverisë që përfundimisht shkaktoi kalimin e ligjeve ushqimore.
Bibla e King James
Përfunduar në 1611
Bibla e King James është një përkthim anglisht i Biblës së krishterë që është bërë posaçërisht për Kishën e Anglisë në një përpjekje për të rindërtuar strukturën e kishës së re dhe besimin e saj në një klerik të urdhëruar. Edhe pse ishte menduar fillimisht për anglikanët, përkthimi ka pasur një ndikim në emërtimet e reja si Presbyterians, Quakers, dhe baptistët, edhe në kolonitë angleze në botën e re. Është konsideruar ende një risi mahnitëse e prozës, vargut, dhe përkthimit.
“Tregimi i jetës së Frederick Douglass” nga Frederick Douglass
Botuar në 1845
Një nga autobiografitë më të famshme e shkruar nga një ish-skllav, “Tregimi i Jetës së Frederick Douglass” dokumenton jetën e Douglass si një rob dhe gjërat e tmerrshme që i janë bërë atij nga të ashtuquajturit, zotërit e tij. Libri ka ndikuar në lëvizjen amerikane, si dhe politikën e Britanisë së Madhe dhe Irlandës, ku Douglass më vonë foli publikisht në lidhje me historinë e tij.
“Për lirinë”, nga John Stuart Mill
Botuar në 1859
Ese-ja e shkurtër nga filozofi britanik Mill u bë një nga librat më të famshëm mbi utilitarizmin e shoqërisë dhe shtetit. Mill theksoi rëndësinë e individualitetit si dhe pavarësinë nga qeveria. “Për Lirinë”, vazhdon të ketë një ndikim të madh në shkencat politike dhe filozofi, dhe pyetjet e saj në lidhje me natyrën e lirisë individuale në një shoqëri demokratike, mbeten po aq të ngutshme dhe të rëndësishme.
“Mbi origjinën e specieve” nga Charles Darwin
Botuar në 1859
Darwini udhëtoi për në ishujt Galapagos, ku ai identifikoi një nga zbulimet më të rëndësishme shkencore të shekullit të 19, evolucionin. Sot, pothuajse të gjithë e dinë emrin e tij, çfarë bëri, dhe pse vlerësohet kaq shumë. Duke respektuar natyrën në të gjitha format e saj – Darwin pa se të gjitha qeniet janë të lidhura. Çdo gjë e gjallë ndan një prejardhje, dhe arriti në përfundimin se, shumëllojshmëria e jetës në Tokë rezulton nga proceset në punë gjatë miliona vjetëve, dhe ende në punë sot. Shpjegimi i Darvinit për këtë shpalosje kaq të gjerë të jetës në kohë – teoria e evolucionit nëpërmjet seleksionimit natyror – transformoi të kuptuarit e botës së gjallë – ashtu si idetë e shkencëtarëve Galileo, Newton, dhe Ajnshtajn ndryshuan të kuptuarit e universit fizik. E thjeshtë por njëkohësisht e diskutueshme, keqkuptuar, keqpërdorur për qëllime sociale, thonë studiuesit, teoria e Darwinit mbetet e pakundërshtueshme si koncepti qendror i biologjisë, duke ndihmuar mikrobiologë e gjenetistë të panumërt.
“Të drejtat e njeriut” nga Thomas Paine
Botuar në 1791
Fillimisht, ky traktat i të drejtave të njeriut u ndalua në Britaninë e Madhe pasi konsiderohej se mbronte revolucionin francez. Paine argumenton në librin “Të drejtat e njeriut”, se revolucioni popullor politik është i lejueshëm kur një qeveri nuk ka mbrojtur popullin e saj apo të drejtat e tyre natyrore, dhe ai mendonte mënyrën më e mirë për të ndaluar varfërinë, përmes programeve ndërhyrëse si pensionet e mirëqenies dhe të pleqërisë. Në vitet e para të botimit, janë shitur rreth 100,000 dhe 200,000 kopje, dhe libri i tij mbetet i lexuar gjerësisht. Idetë e tij u përdorën edhe nga lëvizjet e mëvonshme të pavarësisë mes irlandezëve, skocezëve, dhe uellsianëve.
“Seksi i dytë”, nga Simone De Beauvoir
Botuar në 1949
“Seksi i Dytë” është cilësuar nga shumë kritikë si libri që inauguroi lëvizjen feministe të kohës moderne. “Seksi i Dytë” është puna e një mendje brilante që shquhet për mprehtësi në disiplina të tilla si filozofia, psikologjia, ekonomia dhe historia. Simone De Beauvoir shkruan se “nuk lindim gra; po bëhemi të tilla”. Libri vazhdon të ketë një ndikim të madh në lëvizjet e grave në mbarë botën.
“Pranvera e heshtur” nga Rachel Carson
Botuar në 1962
50 vite më parë, Rachel Carson shkroi dhe botoi librin “Pranvera e heshtur”. Ky libër ishte i parakohshëm për atë kohë. Zonja Carson tregonte se pesticidet si DDT-ja dëmtonin mjedisin dhe shëndetin e njerëzve. Ndonëse ky libër u kthye në frymëzim për lëvizjen ambientaliste, beteja për dëmtimin e mjedisit vazhdon. Libri u shit në më shumë se 6 milion kopje në Shtetet e Bashkuara. Ai u përkthye në rreth 30 gjuhë të ndryshme. Në rrethinat e Uashingtonit, shtëpia ku zonja Carson shkroi librin “Pranvera e heshtur” tani është qendër historike. Ky libër, cilësohet si një prej më të rëndësishmëve të kohës tonë.
“Libri i rrugës drejt fuqisë” Lao Tzu
Shkruar midis 600 dhe 400 para erës sonë
Taoizmi është një fe kombëtare kineze që daton në shekullin e dytë para erës sonë. Lao-Tzu, themeluesi i shkollës taoiste në dinastinë e hershme Qin, nderohet si babai i taoizmit dhe vepra e tij kryesore “Libri i rrugës drejt fuqisë” përbën bazën e kësaj feje. Për taoizmin ka, gjithashtu, edhe shume vepra letrare si dhe një seri doktrinash të plota dhe të thella.
“Gjërat thyhen” nga Chinua Achebe
Botuar në 1958
Romani “Gjërat thyhen” nga Chinua Achebe tregon për një udhëheqës lokal ferme në Nigeri tronditet nga vdekja aksidentale dhe arritja e një misionari. “Gjërat thyhen” i Achebe-së është një nga romanet më të famshme të Afrikës në histori. Studiuar gjerësisht nëpër botë, ai flet mbi tema të mëdha si nacionalizmi, identiteti afrikan, dhe çfarë ndodh pas kolonizimit.
Tora: Pesë Librat e Moisiut
Origjina daton midis 600 dhe 400 para erës sonë
Moisiu mbahet si shkruesi i Torahs, apo pesë librave të parë të Biblës (Zanafillës, Daljes, Levitikëve, Numrave, dhe Ligjit të përtërirë) dhe është një profet i rëndësishëm. Tora është koncepti qendror i Judaizmit, veçanërisht pesë librat e parë të Tanakh, të shkruara në hebraishte biblike. Tora është jo vetëm dokumentacioni qendror dhe më i rëndësishëm i hebrenjve, por është gjithashtu ajo çfarë të krishterët e quajnë “Dhjatën e Vjetër” dhe ka ndikuar thellësisht në fetë e botës, historinë dhe kulturën në më shumë se 2500 vjet.
“Pasuria e Kombeve” nga Adam Smith
Botuar në 1776
Pasuria e Kombeve është vepër e Adam Smith-it, e cila mund të konsiderohet si një nga shtyllat e mendimit politiko-ekonomik. Me këtë vepër Smithi u rrek të ravijëzojë një tablo të marrëdhënieve politiko-ekonomike dhe të analizojë se si zhvillohet ekonomia pa ndikimin e shtetit. Kësisoj ai e pasuroi me pikëpamje të reja traditën e mendimit etik dhe traditën e së drejtës natyrore. Smithi sheh një marrëdhënie dallimi midis interesit të individit dhe të interesit të shoqërisë, dhe vë re se mbajtja e individit në brendësi të një bashkësie sigurohet nga mekanizmat e këmbimit: këmbimi lejon lojën e përbashkët të kërkesës dhe ofertës. Përshkrimi që ai u bën mekanizmave të tregut është me vlerë edhe sot.
“Varrose zemrën time në gjurin e plagosur” nga Dee Alexander Brown
“Varrose zemrën time në gjurin e plagosur” zbulon historinë e amerikanëve vendas në fund të shekullit 19, sidomos padrejtësitë dhe tradhtitë e kryera nga qeveria e SHBA dhe zhvendosja e tyre e detyruar. Është ndër librat më të shitur dhe i përkthyer në 17 gjuhë. Nëpërmjet të dhënave të qeverisë, Brown zbuloi masakrën e një populli të tërë në përpjekje për të “fituar” Perëndimi amerikan./Business Insider/
