Historia shkruan shumë pak rreth martesës së Skëndërbeut. Të dhënat e para rreth saj i japin në vitin 1510 dy nga ‘’biografët’’ e parë të tij, si Marin Barleti dhe Gjon Muzaka në veprat e tyre të botuara në Itali (Marin Barleti, Histori e Skëndërbeut, Tiranë 1964, f. 292; ‘’Kronika e Gjon Muzakës’’ në Pëllumb Xhufi, Nga Paleologët te Muzakajt, 55, Tiranë 2009, f. 418-419).
1.
Në mënyrën më të hollësishme këtë martesë na e përshkruan Biemi, i cili në librin e tij ‘’Historia e Gjergj Kastriotit të quajtur Skëndërbej’’, botuar në Breshia të Italisë në vitin 1756, na sjell të dhëna interesante për dasmën e Skënderbeut. Ky autor na jep për herë të parë edhe datën e saj dhe moshën e çiftit. Midis të tjerave ai shkruan se “…vitin që pasoi 1451, e kaloi në qetësi dhe çlodhje si kërkesë për gjithë vështirësitë të viteve të shkuara. Ishte gjithashtu një vit memorial për martesën e Skënderbeut me Marinën vajzën e Arianitit si dhe për ndërtimin e kështjellës se Modrizës. Martesa u bë ne datën 26 Prill dhe dhëndëri kishte 48 vjeç, ndërsa nusja 26 vjeçe (Giovanni Maria Biemmi. Istoria di Giorgio Castrioto detto Scander-Begh, G. M. Rizzardi, Brescia 1756, f. 285-përkthimi Etnor Canaj).
Por historiografia nuk ka arritur të zbulojë se ku është celebruar kjo martesë. Kjo për faktin e thjeshtë se deri tani askush nuk ka mundur të zbulojë dhe publikojë të paktën një dokument që flet rreth saj. Ekzistojnë vetëm disa gojëdhëna të cilat aludojnë rreth disa kishave, si vende ku është kryer kjo ceremoni martesore. Njëra prej tyre dhe pikërisht më e lakuara është ajo që identifikon si vendin ku u bë kurorëzimi: Manastirin e Ardenicës.
Mendohet se kjo e dhënë që vjen prej vitit 1451 është ruajtur brez pas brezi në kujtesën e komunitetit të murgjve të këtij manastiri. Në këtë formë ajo arriti deri në shekullin e kaluar kur e ndeshën udhëtarë dhe studiues të ndryshëm, të cilët e publikuan në botimet e tyre. Pikërisht njëri prej tyre ishte edhe studiuesi italian Xhovani Lorenconi i cili erdhi në Shqipëri në qershor të vitin 1929. Ai u ngarkua nga Ministria e Punëve të Jashtme të Shqipërisë që të ndihmonte për formulimin e akteve ligjore të reformës agrare që pritej të zbatohej nga mbreti Zog. Lorenconi qëndroi në vendin tonë deri në në muajin maj të vitit 1930 dhe vizitoi një pjesë të madhe të territorit të Shqipërisë, duke përfshirë edhe manastirin e Ardenicës, për të cilin shkroi edhe të dhënat që ndeshi aty rreth martesës së Heroit. Këto, përfshirë edhe të tjera të dhëna me karakter të ndryshëm që i mblodhi anembanë Shqipërisë, ai i botoi të përmbledhura në një sërë librash dhe artikujsh, si: ‘’La questione agraria Albanese’’, botuar në Bari në vitin 1930; ‘’L’Albania agricola, pastorale, forestale’’, pubblikuar në disa botime midis viteve 1940-1941 dhe ‘’Il volto e l’anima dell’Albania-secondo il diario di un viaggiatore, 1929-1939’’, botuar në Firence në vitin 1940. Pikërisht në librin e parë, Lorenconi, përmend midis të tjerave edhe ngjarjen e mësipërme.
Por rreth martesës së Kastriotit ‘’flet’’ edhe artikulli me titull ‘’Historia e Bibliotekave në Shqipëri’’, botuar në vitin 1938 në revistën ‘’Hylli i Dritës’’. Do të ishte publicisti dhe studiuesi Llukë Karafili, i cili me pseudonimin ‘’Bardhyli’’ shkruante midis të tjerave, se ‘’Gojdhana thotë se në këtë Manastir të Shenjtë edhe Gjergj Kastrioti Skënderbeu kur u martua me Princeshën Maria Andronika të bijën e Princit Gjergj Komnen Thopies Princin e Kaninës më 26 të Prillit 1451 bëri stacion qëndrimi në këtë Manastir, si dhe Kurorëzimin fetar e mori prej dorës së igumenit të këtij Monastiri, i cili siç thuhet ish nji i quajtur Feliks e ka qenë edhe Episkopi titullar i Apollonisë dhe i Bylionës. Gjithashtu thuhet se Skënderbeu nërmjet të dhuratave që la, dha përkujtim edhe një armature të tij (Shpat) për kujtim’’ (Bardhyli, Historia e Bibliotekave në Shqipëri, Hylli i Dritës, 1938, nr. 4, f. 165).
Ndërkohë më vonë kemi edhe një tjetër dëshmi nga brenda komunitetit monastik të Ardenicës. Një gjë të tillë e bëri, peshkopi i Apolonisë Irine Banushi, kur ndodhej i internuar në këtë manastir. Në vitin 1967 ai ndaloi një grup të rinjsh ateistë të cilët në kuadrin e fushatës antifetare ishin nisur nga Fieri për ta shkatërruar këtë objekt. Peshkop Irineu u foli atyre se këtu ishte kurorëzuar heroi ynë kombëtar Skënderbeu, duke e mbrojtur manastirin (Andrea Llukani, Krishtërimi në Shqipëri, Botimet Trifon Xhagjika, Tiranë 2012, f. 323).
Por jo vetëm kaq, sepse ky hierark i lartë kishtar, e materializoi këtë të dhënë edhe në shënimet e veta ku bën një përshkrim të gjerë të këtij objekti kulti. Midis të tjerave në shkrimin ‘’Kisha e Manastirit t’Ardenicës’’ ai shkruan në ligjëratë të drejtë se: ‘’Ikonom Papa Aleks Doka thotë se këtu në kët vend kishte qënë kisha e parë e Manastirit. Prapë ay thotë (si na e dimë) se kishte ndigjue prej ish famullitarit Papa Markos, se Skëndërbegu si kje martue me Donikën, të binë e princit të Kaninës, Arianitit, pat kthye në Manastir me vue kunorën kishtare’’ (Kristofor Beduli, Episkop Irine Banushi: martir i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, KOASH, Tiranë 2000, f. 81-82).
Ndërsa botimi më i plotë studimor rreth Manastirit të Ardenicës është libri i autorit Naun Kule: ‘’Rrëfimet e Ardenicës’’, botuar nga KOASH në Tiranë në vitin 1999. Në faqet e tij midis morisë së tematikave të shumta dhe trajtesës së gjerë të tyre, përfshihet edhe një përshkrim i plotë i zhvillimit të martesës e Skënderbeut.
Pikërisht prej këtyre dëshmive verbale të grumbulluara në Ardencë është formuluar në këto dy dekada të fundit edhe hipoteza historike, se Skënderbeu është kurorëzuar me Donikën në altarin e kishës së manastirit të Ardenicës. Sipas saj, çifti mbërriti në këtë manastir pas dasmës së zhvilluar në shtëpinë e nuses në Kaninë, në 21 prill 1451. Ai shoqërohej nga princat shqiptarë, njerëz të familjes, përfaqësuesit e Napolit, Vatikanit, Raguzës dhe Venedikut. Ceremoniali i kurorëzimit u bë në mesditën e datës 26 Prill 1451, i drejtuar nga peshkopi Feliks, nën kujdestarinë e të cilit ndodhej edhe manastiri i Ardenicës. Të nesërmen Skënderbeu me Donikën u nisën drejt Krujës, ku u zhvillua dasma madhështore në shtëpinë e dhëndrit, sipas riteve të traditës shqiptare.
2
Por sa e vërtetë është dëshmia se Heroi ynë kombëtar është martuar në Ardenicë! Kësaj pyetje mund ti jepej përgjigje e saktë vetëm nga publikimi i dokumenteve. Por fatkeqësisht biblioteka e famshme e këtij manastiri ku ruheshin dokumentet, kodikët, regjistrat dhe libra të ndryshëm u dogj në rrethana të panjohura në vitin 1932. Po kështu burime të tjera alternative napolitane apo veneciane heshtin rreth kësaj ngjarjeje, kudo që të ketë ndodhur ajo.
Ndërkohë që dihet fakti që në këtë bibliotekë ruheshin dokumente të vjetra dhe me shumë vlera. Një e dhënë e tillë na vjen prej Leon Reit i cili kishte patur mundësinë dikur të studionte në këtë bibliotekë përpara se ajo të digjej. Këtë gjë arkeologu francez e tregon në ditarin e tij të shqipëruar nga studiuesi i palodhur Luan Rama (Leon Rei, Hyjnitë kishin të drejtë, Shtëpia Botuese Dituria, Tiranë 2012, f. 63-66).
Në këto shkrime, Rei, tregon se kur kishte nisur të organizonte fushatat e gërmimeve në Apolloni, e njoftuan konfidencionalisht se në bibliotekën këtij manastiri ndodhej edhe një kodik i vjetër që fliste për krishtërimin në Apoloni. Kështu ai shkoi emkas për të në Ardenicë.
Fatkeqësisht ky dokument u dogj bashkë me bibliotekën. Gjithsesi Rei, nuk tregon se çfarë dokumentesh të tjera ndodheshin aty përfshirë edhe një akt të mundshëm të martesës së Heroit. Po kështu edhe Anthim Aleksudhi, mitropoliti dijetar i Beratit, i cili në librin e tij ”Përshkrim i shkurtër i mitropolisë së shenjtë të Beratit”, botuar në Korfuz në vitin 1868, megjithëse i kushton një rubrikë të veçantë studimore manastirit të Ardenicës, nuk e përmend një ngjarje të tillë (Anthimos D. Alexoudes, Syntonos Historike Perigrafe Tes Hieras Metropoles Belegradon, H Ionia, Kerkyra 1868, f. 74).
Por përse dokumentacioni historik nuk i vërteton të dhënat verbale që na vijnë nga brenda këtij manastiri. Dhe mbi të gjitha këto të dhëna na vijnë nga një komuniteti i mirëorganizuar murgjish që përgjatë shekujve ka bërë një jetë aktive në manastirin e Ardenicës. Një njoftim për bashkësinë e tyre na e jep në ditarin e tij të udhëtimit edhe piktori shëtitës, anglezi Eduard Lir, kur e vizitoi manastirin në 17 tetor të vitit 1848 (Edward Lir në Shqipëri, Ditar udhëtimesh 1848-1849, Plejad, Tiranë 2008, f. 144).
Po kështu në mbishkrimin e 20 shkurtit të vitit 1744 që gjendet mbi portën perëndimore të naosit përmendet se në manastir shërbenin 12 murgj. Të tillë ishin Andoni, Pankrati, Klimenti, Vikenti, Manasiu, Mitrofani, Josifi, Jerotheu, Vasili, Theokliti, Kozmai, Joakimi (Theofan Popa, Mbishkrime te Kishave të Shqipërisë, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Tiranë 1998, f. 97).
Por këtij manastiri nuk i kanë munguar asnjëherë klerikët e përkushtuar. Për tu përmendur është edhe murgu Nektar Tërpo me origjinë nga Voskopja. Ai njihet si autor i librit me përmbajtje fetare “Besimi” (Pistis), i cili u botua në Venedik në vitin 1773. Por Nektar Tërpo ka lënë edhe një mbishkrim me shumë vlera në këtë manastir. Kështu në në vitin 1731 ai ka shkruar një lutje të shkurtër në ikonën gravurë të kishës në të cilën ka lënë edhe nënshkrimin: Nektar jeronomaku (Theofan Popa, f. 95).
Një klerik tjetër është edhe murgu Simon i cili njihet edhe si Simoni i Ardenicës. Ky murg është autor i disa ikonave në artin kishtar përfshirë edhe atë të Shën Gjergjit (Dhorka Dhamo, Murg Simoni i manastirit të Ardenicës dhe disa ikona të shekullit XVII, Studia Albanica, 1, 1986). Vepra të këtij autori janë ekspozuar sot në Muzeun Kombëtar i Artit Mesjetar në Korçë së bashku me mjeshtrit e tjerë të kësaj gjinie në Shqipëri.
Ndërkohë që një tjetër igumen i këtij manastiri si Klimenti, përmendet edhe në sipërmarrjen e ndërtimit të kishave të tjera si ajo e Shën Gjergjit në Libofshë (Theofan Popa, f. 104).
Edhe imzot Irine Banushi, i cili kaloi në këtë manastir një pjesë të viteve të fundit të jetës së tij, në shkrimet e tij përmend një sërë klerikësh dhe laikësh që shërbyen gjatë shekullit të XX në këtë manastir. ‘’Si igumen i Manastirit, shkruan ai, ishte: Protosingjel Igumen Sako, Mbas tij igumen ishte Papa Trifon Kordhishta prej Shën Pjetrit, mbas tij: Mihal Bozo, mbas tij Ikon. Kristo Leshi, mbas tij Kov Bozo, mandej Llaz Bozo, Luç Bozo (Kristofor Beduli, Episkop Irine Banushi: martir i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, KOASH, Tiranë 2000, f. 82).
Pra, gojdhana e celebrimit të martesës së Skënderbeut është ruajtur nga një komunitet njerëzish të përkushtuar ndaj besimit, të ditur dhe të kulturuar, të cilët siç e theksonin edhe vetë e kanë ruajtur faktin e ngjarjes në fjalë që nga ndodhia e saj duke e transmetuar gojarisht nga njëri brez në tjetrin deri në ditët tona. Dhe ky është një burim i mirëfilltë historik i cili nuk mund të injorohet apo anashkalohet.
Ndërkohë duhet të theksojmë së Historia është shkencë dhe sie tillë ka edhe mjetet dhe metodat e saj të studimit. Në këtë rast mund ti referohemi, Georgios Giakumis, i cili në librin e tij ‘’Historia e nesërmja e një shkence të së djeshmes’’, kur flet për ‘’Mjetet e Historianit’’, na sjell një shembujt të klasifikimit të burimeve historike. Aty, ai dallon si burime të drejtpërdrejta: tekstet e epokës, monumentet arkeologjike dhe jehonën autentike e traditës së folur (G. Giakumis, Historia e nesërmja e një shkence të së djeshmes, EMAL, Tiranë 2011, f. 163).
Pra, rreth kësaj martesës së mundshme të Skënderbeut në Ardenicë, kemi një burim të drejtpërdrejtë, si jehona autentike e traditës së folur, e cila na dëshmon për ndodhinë e kësaj ngjarjeje. Ndërkohë që problemet e tjera që kanë të bëjnë me tekstet dhe artefaktet mund të diskutohen. Gjithsesi hipoteza vijon të mbetet e debatueshme. A është martuar Heroi në Ardenicë?! Le të shpresojmë duke punuar që të gjendet së afërmi edhe një tjetër burim.
