Nga Arka e Noes tek Orakulli i Delfit, Atlantida dhe deri tek ishulli i zhdukur, po ju sjellim 10 fakte të miteve të lashta, personazheve apo vendeve legjendare, historia e të cilëve ndoshta është e frymëzuar nga kataklizma të vërteta gjeologjike.
Arka e Noes u rrëzua në majë të malit Ararat pas ditëve të gjata lundrimi në ujërat që Zoti dërgoi për të shkatërruar Tokën.
Shpjegimi i mundshëm: Në origjinën e mitit të përhapur në shumë qytetërime të ndryshme mund të kishte përmbytje të lokalizuara në rajone të veçanta të botës (dhe jo, si në mit, në shkallë globale) të cilat për disa javë mbuluan çdo copë toke të disponueshme. Një nga hipotezat më të akredituara është se episodi biblik është frymëzuar nga një përmbytje katastrofike që preku zonën e Detit të Zi aktual rreth 5000 vite para Krishtit. Legjenda mund të ketë shërbyer gjithashtu për të shpjeguar zbulimin e fosileve të peshkut në majat e vargmaleve malore, një fakt që e dimë se varet nga tektonika e pllakave tokësore.
Orakulli i Delfit. Një pasqyrë e asaj që ka mbetur nga shenjtërorja e Athena Pronaia në Delphi (Greqi) pranë tempullit të Apollonit, atij të orakullit të famshëm të Pithias. Miti tregon se Pithia, priftëresha që shqiptonte orakuj në emër të perëndisë Apollon në shenjtëroren e Delfit, e bëri këtë në një gjendje euforie mistike të shkaktuar nga avujt që iknin nga një çarje në shkëmb.
Shpjegimi i mundshëm: Tempulli, mbetjet e të cilit duken edhe sot, ndodhet në një zonë veçanërisht aktive nga pikëpamja sizmike dhe nën të janë evidentuar dy defekte, nga të cilat është e mundur që të ketë lëshuar gaz. Natyra e gazit dhe vetitë e tij halucinogjene, janë ende të debatuara. Ka nga ata që supozojnë se ishte etilen, pak benzinë ose një përzierje e metanit dhe dioksidit të karbonit.
Atlantida. Të gjitha vendndodhjet e mundshme të hipotezuara deri më sot për ishullin e Atlantidës janë të përmendura në Dialogët e Platonit. Kjo mbretëri utopike dhe shumë e fuqishme, e cila do të kishte dominuar Mesdheun për mijëvjeçarë, do të ishte shkatërruar në një ditë të vetme nga një kataklizëm i madh, pas përpjekjes së dështuar të banorëve të saj për të pushtuar Athinën.
Shpjegimi i mundshëm: Miti i Atlantidës duket të jetë një mjet letrar që Platoni e përdori për të ilustruar idetë e tij politike. Por shumë janë përpjekur të hipotezojnë vendndodhjen e ishullit të zhdukur. Historia e tij mund të jetë frymëzuar nga shpërthimi katastrofik i vullkanit Thera, i vendosur në Egje ku ndodhet sot ishulli i Santorinit. Zgjimi i tij 3500 vjet më parë shkaktoi shembjen e një pjese të ishullit, cunami masiv dhe një re të dioksidit të squfurit që ndoshta kontribuoi gjithashtu në rënien e qytetërimit Minoan në Kretën e afërt.
Një perëndeshë në Kilauea. Vullkani i turbullt Havai thuhet se është shtëpia, sipas mitit, e perëndeshës së zjarrit Pele. Për t’u hakmarrë ndaj motrës, një rivale në dashuri, hyjnia do t’i kishte vënë zjarrin një pylli të tërë dhe do ta kishte hedhur të dashurin “e kontestuar” brenda kraterit. Motra e tij, e dëshpëruar, filloi të gërmonte në vullkan, derisa e gjeti burrin dhe u bashkua me të.
Shpjegimi i mundshëm. “Telenovela” familjare do të shërbente për të shpjeguar shpërthimin kolosal 60-vjeçar të lavës që preku 430 kilometra katrorë pyll në ishullin e madh të Havait në shekullin e 15-të. Gërmimet obsesive të motrës së Peles në vend të kësaj do të përfaqësonin formimin e mëvonshëm të kalderës Kilauea në Havai.
Ura e Ramës. Në epikën hindu Ramayana, gruaja e perëndisë Rama, Sita, rrëmbehet dhe dërgohet në ishullin Lanka, në Mbretërinë e Demonëve. Me ndihmën e Vanara, një popull i fuqishëm i majmunëve, Rama dhe vëllai i tij do të ndërtojnë një urë që lidh skajin jugor të Indisë me Lanka dhe falë saj do të mund të çlirojnë Sitën.
Shpjegimi i mundshëm: Imazhet satelitore kanë zbuluar një rrip gëlqeror 29 kilometra të gjatë që dikur lidhte Indinë dhe Sri Lankën, një lloj “ure” natyrore që do të ishte zhytur nga rritja e nivelit të detit gjatë epokës së fundit të akullit. Ka mundësi që deri para 4500 vitesh të ketë qenë i kalueshëm në këmbë.
Liqeni shpërthyes. Një legjendë e Kamerunit tregon se për një kohë të shkurtër popullsia e Komit jetoi në tokën e Bamesëve. Por mbreti pritës urdhëroi një komplot për të vrarë meshkujt e Komit dhe për t’u hakmarrë, udhëheqësi i Komit i tha motrës së tij se ai do të varej dhe gjaku i tij do të formonte një liqen plot me peshq, nga i cili njerëzit e tij do të duhej të qëndronin larg. Komi e braktisi tokën dhe liqeni mbeti te Bamesët. Në ditën kushtuar peshkimit, liqeni shpërtheu, duke vrarë këdo që ndodhej aty pranë.
Shpjegimi i mundshëm: Qoftë miti apo realiteti i pari, diçka e ngjashme ndodhi vërtet. Më 21 gusht 1986, një re e dioksidit të karbonit u ngrit nga liqeni vullkanik Nyos, duke vrarë mbi 1700 njerëz dhe 3500 krerë bagëti. Nyos shtrihet në konin e një vullkani të fjetur dhe ka të ngjarë që CO2 i mbajtur brenda nga presioni i ujit, ka shkaktuar ngjitjen e një mega flluske gazi.
Namazu, peshku i tërmeteve. Nën sipërfaqen e Japonisë, sipas një legjende popullore, fshihet një peshk gjigant i quajtur Namazu, i mbajtur në gji nga një zot, Kashima, i cili i ka vendosur një gur gjigant mbi kokën e tij. Kur Kashima largohet nga vendi i rojës, peshku dridhet dhe tund pendët e tij, duke shkaktuar tërmete të dhunshme në vend.
Shpjegimi i mundshëm: Japonia shtrihet në shtresën e disa pllakave tektonike, përshkohet nga lëkundje të shumta sizmike dhe është e mbushur me vullkane. Gjithashtu, peshku gjigant, sipas traditës, do të mund të parashikonte tërmetet (megjithëse nuk ka asnjë provë shkencore për këtë). Prandaj, të dyja faktet janë shkrirë në një legjendë të vetme.
Kimera. Përbindëshi mitologjik që merr frymë nga zjarri i përshkruar në Iliadë, me kokën e një luani dhe bishtin e një gjarpri, do të kishte terrorizuar prej kohësh, duke përhapur flakë dhe shkatërrim, brigjet e Turqisë së sotme, derisa Bellerofoni grek arriti ta mposhtë atë.
Shpjegimi i mundshëm: Baza shkencore. Në Turqinë jugperëndimore, turistët mund të admirojnë ende vendndodhjen e Yanartas, ku shfaqen dhjetëra zjarre të përhershme të ndezura nga rrjedhja e metanit nga shkëmbinjtë. Këto flakë ndoshta kanë shërbyer si pikë referimi për marinarët, të cilët i kanë parë ato nga brigjet dhe mund të kenë kontribuar në lindjen e mitit.
Lindja e Liqenit të Kraterit. Kur europianët e parë mbërritën në Amerikën veriperëndimore, në bregun e Paqësorit, ata zbuluan se amerikanët vendas nuk i afroheshin Liqenit të Kraterit – një liqen vullkanik që ndodhet në malin Mazama – sepse besonin se po ndodhte një luftë e përgjakshme midis Llaos, perëndisë së nëntokës dhe rivalit Skell, perëndisë së qiellit. Të dy do të hidhnin gurë dhe flakë mbi njëri-tjetrin, derisa vullkani u shemb, duke e tërhequr zvarrë Llaon nën tokë. Shiu që ra më vonë formoi liqenin aktual.
Shpjegimi i mundshëm: Miti përshkruan me mjaft besnikëri betejat hyjnore, atë që ndodhi në të vërtetë 7700 vjet më parë: një shpërthim masiv vullkanik, shembja e kalderës dhe shiu që mbushi pellgun me ujë. Miti i mbijetoi, sipas traditës gojore, për mijëra vjet, një fakt mjaft i pabesueshëm (zakonisht sipas ekspertëve, histori të tilla transmetohen më së shumti për 600-700 vjet).
Ishulli i zhdukur. Banorët e Ishujve Solomon, në Paqësorin Jugor, thonë se një i ri, Rapuanate, ra në dashuri me një grua nga ishulli Teonimanu, por që ia rrëmbeu vëllai i tij. Për të marrë hak, Rapuanati bëri një magji dhe e zhyti tokën e të dashurës së tij në det.
Shpjegimi i mundshëm: Ishulli Teonimanu ekzistonte me të vërtetë, por u zhyt nga uji gjatë një ngjarje sizmike që do të kishte bërë që ai të rrëshqiste në Hendekun Filipine, një llogore oqeanike e vendosur në Paqësorin Verior. Ajo që mbetet nga ishulli është një cekëtinë e njohur sot si Shoal Lark, dhe e vendosur në pjesën lindore të arkipelagut. Hartat nënujore zbuluan praninë e disa ishujve të zhytur nën qindra metra.
