Pas sulmit të Rusisë ndaj Ukrainës, disa vende të Ballkanit po mendojnë të rrisin shpenzimet e tyre të mbrojtjes – por për të tjerë, situata shqetësuese ekonomike është një pengesë e madhe.
Ishte një ndryshim i madh politik historik kur agresioni i Rusisë kundër Ukrainës e shtyu kancelarin Olaf Scholz të kthente refuzimin prej dekadash të Gjermanisë për t’u angazhuar në riarmatim të rëndësishëm.
Scholz tha se në dritën e situatës në lindje, Gjermania po dyfishonte shpenzimet e saj ushtarake për të tejkaluar rekomandimin e NATO-s prej 2 për qind të PBB-së, në krye të një rritjeje të menjëhershme prej 100 miliardë eurosh për investimet ushtarake në buxhetin e Gjermanisë për vitin 2022.
Ndërsa ekspertët pyesin se sa larg do të shkojë Rusia, vendet në krahun lindor të NATO-s dhe në Ballkan mendojnë se nuk kanë shumë kohë për debate akademike.
Disa vende të Evropës Qendrore dhe Lindore kanë ndjekur tashmë shembullin e Gjermanisë, duke njoftuar rritje të konsiderueshme të shpenzimeve të mbrojtjes.
Ndërsa ata janë në ballë të këtij ndryshimi, anëtarët e NATO-s dhe ata që nuk janë ende anëtarë të NATO-s në Ballkan po rimendojnë gjithashtu prioritetet e tyre.
Megjithatë, presioni për të shpenzuar më shumë për armët nuk mund të kishte ardhur në një moment më të keq për ta. Efektet e rënies ekonomike globale dhe inflacionit në rritje tashmë po u rëndojnë shumë.
“Pushtimi i Ukrainës shënon një ndryshim paradigme për të gjithë NATO-n dhe vendet tona janë nën një presion të madh për të rimenduar shpenzimet e tyre, për të rritur kapacitetet dhe për të modernizuar. Megjithatë, pavarësisht rritjes së vullnetit politik për ta bërë këtë, në fund, gjithçka do të vendoset nga marrja e parave nga sektorë të tjerë dhe drejtimi i tyre drejt mbrojtjes; nuk mund të shpenzosh atë që nuk e ke”, tha për BIRN një burim i paidentifikuar nga ministria e mbrojtjes e Maqedonisë së Veriut.
Polonia, Rumania tregojnë vendosmërinë më të madhe
Kur bëhet fjalë për një përgjigje të menjëhershme ndaj agresionit të Rusisë, Polonia, e cila tashmë përmbush objektivin e NATO-s për të shpenzuar të paktën 2 për qind të PBB-së së saj për mbrojtje, është në ballë.
Duke reflektuar ambicien e deklaruar më parë të Polonisë për t’u bërë forca më e fortë ushtarake në Evropën Qendrore, zëvendëskryeministri Jaroslaw Kaczynski tha javën e kaluar se në dritën e zhvillimeve të fundit në Ukrainë, vendi i tij do të rrisë shpenzimet e mbrojtjes në 3 për qind të PBB-së.
Polonia tani është e vendosur të përmbushë planet e saj për të modernizuar dhe zgjeruar forcat e saj të armatosura, të cilën Varshava e njoftoi vjeshtën e kaluar kur autoritetet thanë se donin që shpenzimet e mbrojtjes të arrinin 2.5 për qind të PBB-së në vitet e ardhshme, dhe, ndër të tjera, trupat të trefishoheshin.
Është ende e paqartë se në çfarë pajisjesh ushtarake do të vendosë të fokusohet Polonia. Duke gjykuar nga planet e vazhdueshme të modernizimit, fondet shtesë ka të ngjarë të shkojnë për më shumë avionë luftarakë të prodhimit perëndimor, tanke dhe automjete të blinduara amerikane dhe gjermane, si dhe për të forcuar mbrojtjen ajrore.
Rumania është zotuar të rrisë ndjeshëm shpenzimet e mbrojtjes gjithashtu.
Më 1 mars, afërsisht një javë pas pushtimit rus të Ukrainës, Këshilli i Lartë i Mbrojtjes Kombëtare i Rumanisë, CSAT, rriti shpenzimet e mbrojtjes nga 2 në 2.5 të PBB-së.
“Në përputhje me vendimin e CSAT dhe duke pasur parasysh kontekstin aktual të sigurisë, është e nevojshme të rritet kapaciteti mbrojtës i shtetit rumun”, tha për BIRN zyra e shtypit e ministrisë së mbrojtjes.
Kur bëhet fjalë për modernizimin, Rumania është vendosur të forcojë forcën e saj ajrore me më shumë avionë luftarakë F-16 të prodhuar nga SHBA-ja, raketa të mbrojtjes ajrore Patriot dhe transportues personeli të armatosur të përditësuar.
Ajo tashmë është angazhuar në blerjen e 227 APC Pirahna V, si dhe automjete luftarake për këmbësorinë dhe sisteme të shumta raketash.
Çekia dhe Hungaria i shmangen vendimeve të mëdha
Buxheti çek i mbrojtjes në vitin 2021 ishte 1.28 për qind e PBB-së, shumë nën standardin e NATO-s. Shpenzimet e mbrojtjes kanë qenë prej kohësh një temë diskutimi, megjithëse pozicioni gjeografik i vendit dhe lidhjet e thella me BE-në dhe NATO-n do të thotë se ajo rrallë ka qenë një temë e nxehtë.
Megjithatë, me agresionin e Rusisë, kjo po ndryshon, tha Danielle Piatkiewicz, një analiste sigurie në grupin e ekspertëve Europeum. “Shpenzimet e mbrojtjes do të rriten në të gjitha vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore, duke pasur parasysh kërcënimin në rritje rajonal që paraqet Rusia”, tha ajo.
Megjithatë, ndërsa qeveria çeke ka qenë në ballë të furnizimit me armë për Ukrainën, lufta atje nuk ka nxitur një angazhim për të rritur buxhetin e saj të mbrojtjes.
Qeveria e emëruar së fundmi njoftoi tashmë një plan për të përmbushur standardin prej 2 për qind të PBB-së deri në vitin 2025 dhe për të ngritur një fond të posaçëm mbrojtjeje për projekte të modernizimit strategjik që në vitin 2023. Por, ndryshe nga fqinji i saj Polonia, Çekia nuk është zotuar ende t’i çojë më tej gjërat.
Gjatë javës së parë të konfliktit, Praga njoftoi një rritje të mbrojtjes, 39 milionë euro. Por kjo ende e lë buxhetin e parashikuar të mbrojtjes për vitin 2022 në rreth 1.36 për qind të PBB-së, bazuar në parashikimin e ministrisë së financave nga janari.
Imponimi i një rritjeje të madhe në shpenzimet e mbrojtjes për të arritur 2 për qind të PBB-së do të ishte një thirrje e vështirë për qeverinë e re.
Pas marrjes së detyrës në dhjetor 2021, masa e parë e koalicionit pesëpartiak të qendrës së djathtë ishte ulja e deficitit buxhetor, duke shkurtuar shpenzimet populiste të kabinetit të mëparshëm. Qeveria e re uli deficitin e parashikuar për këtë vit nga 380 milionë kruna të mëparshme në 280 milionë.
Kryeministri konservator Peter Fiala ka premtuar asnjë rritje taksash dhe thotë se shkurtimet e shpenzimeve do të nxisin përmirësimin e bilancit. Ai shpreson se kjo do të ndihmojë në zbutjen e spirales së inflacionit.
Në të njëjtën kohë, Fiala dhe katër partnerët e tij të koalicionit gjithashtu fituan në zgjedhjet e tetorit 2021 me premtime për t’i dhënë fund pasigurisë mbi politikën e jashtme çeke dhe për ta ankoruar vendin më fort në BE dhe NATO.
Duke pasur parasysh shkallën e sfidës së Rusisë ndaj këtyre strukturave të sigurisë perëndimore, disa mendojnë se Praga do të ndiejë presion për të performuar më mirë.
“Duke pasur parasysh situatën në Rusi, arritja e pragut prej 2 për qind të PBB-së do të bëhet më shumë realitet për Çekinë, madje edhe për vendet e tjera më hezituese”, tha Piatkiewicz.
Hungaria është një tjetër vend ku një rritje e madhe në shpenzimet e mbrojtjes do të ishte e vështirë të gëlltitet politikisht.
Aktualisht, Hungaria shpenzon vetëm 1.66 për qind të PBB-së për mbrojtje. Por edhe kjo është një rritje e madhe. Që nga viti 2010, raporti ka qenë përgjithësisht nën 1 për qind. Qeveria synon të arrijë 2 për qind në 2024.
Nën qeverisjen e Victor Orban, Hungaria filloi të shpenzonte më shumë për mbrojtjen, veçanërisht që nga viti 2016, një lëvizje që në një farë mase i atribuohet pushtimit të parë rus në Ukrainë në 2014, kur aneksoi Krimenë, dhe krizës së emigrantëve në Lindjen e Mesme të vitit 2015.
Tamas Csiki Varga, një analist i mbrojtjes nga Instituti i Studimeve Strategjike dhe të Mbrojtjes, i tha BIRN se Hungaria “ka dhuruar tashmë shuma të mëdha parash në sektorin e mbrojtjes, pasi ne jemi thjesht në mes të një programi masiv të zhvillimit ushtarak të mbrojtjes”.
Por përpara zgjedhjeve të përgjithshme të marsit, të cilat do të jenë vendimtare për Orbanin, nuk ka as vullnet politik dhe as mundësi ekonomike për ta rritur më tej këtë, tha ai.
“Do të ishte shumë e pazakontë të argumentonim për shpenzime të mëtejshme ushtarake afër zgjedhjeve parlamentare të 3 prillit, veçanërisht kur nuk dimë se si do ta ndryshojë lufta realitetin tonë ekonomik”, tha Varga.
“Dhe pavarësisht nga lufta, Hungaria do t’i kushtojë dy herë më shumë para investimeve të mbrojtjes vitin e ardhshëm, jo në vitin 2022”, shtoi ai.
Vështirësitë ekonomike kufizojnë opsionet e Turqisë
Turqia ka qenë prej kohësh një nga anëtarët më të fortë të NATO-s për sa i përket forcës së ushtarake.
Për vite me radhë, shpenzimet e mbrojtjes kaluan 2 për qind të PBB-së. Por ndërsa vlera e monedhës kombëtare, lira, bie dhe inflacioni rritet, opsionet e saj janë të kufizuara.
Buxheti i mbrojtjes i Turqisë në vitin 2021 arriti në 1.57 për qind të PBB-së dhe megjithëse Ankaraja ka deklaruar vazhdimisht se do të rrisë shpenzimet e saj për të arritur sërish në 2 për qind, deri në vitin 2024, disa vëzhgues dyshojnë se kjo është e arritshme.
“Megjithëse Turqia ka rritur nga viti në vit shpenzimet e saj për mbrojtjen në lira, për shkak të kursit të këmbimit, vlera e dollarit është ulur; ekonomia turke po rritet në lira, por po tkurret në dollarë amerikanë”, tha për BIRN Burak Yildirim, një analist sigurie.
Një gjë që e ka shpëtuar Turqinë është se gjatë dekadës së fundit ajo ka rritur industrinë e saj ushtarake dhe tani prodhon tanket e saj, dronët dhe sisteme më të komplikuara të mbrojtjes.
Por, sipas Yildirim, edhe pse qeveria përdor industrinë e saj në rritje të mbrojtjes si propagandë politike për zgjedhjet, do të ishte “shumë e vështirë të arrihej pragu prej 2 për qind deri në vitin 2024, për shkak të krizës ekonomike të vazhdueshme në vend”.
Shpenzimet e mbrojtjes në Greqi arrijnë rekord të lartë
Në vitin 2021, Greqia shpenzoi më shumë për mbrojtjen në terma të PBB-së se çdo vend tjetër në NATO, duke shpenzuar 3.5 për qind të PBB-së së saj për ushtrinë, një raport pak më i lartë se SHBA-ja.
Athina thotë se të njëjtat shpenzime të larta do të vazhdojnë në vitet e ardhshme, për të rimbushur sektorët që janë lënë pas dore nga ngrirjet e shpenzimeve të vendosura gjatë dekadës së fundit, pas krizës greke të borxhit.
Buxheti i vitit 2022 parashikon një rritje tjetër të konsiderueshme, që do të sillte shpenzimet ushtarake në një nivel të ri prej 4.3 për qind të PBB-së.
“Kjo rritje e shpenzimeve nuk u nxit megjithatë nga Rusia, por nga rritja e tensioneve me rivalin e saj tradicional rajonal, Turqinë”, tha për BIRN Vasilis Manousakis nga Departamenti i Shkencave Politike të Universitetit Aristotele të Selanikut dhe ekspert në historinë ekonomike.
Por ai paralajmëroi se nëse Greqia vendos të shpenzojë edhe më shumë për armët, ajo do të rrisë borxhet e saj në nivele ndoshta të paqëndrueshme.
Bullgaria ka vullnet, por i mungojnë fondet
Në vitin 2021, shpenzimet e mbrojtjes së Bullgarisë arritën në 1.69 për qind të PBB-së, nën standardin e NATO-s. Ashtu si anëtarët e tjerë të NATO-s që nuk kanë arritur sukses, ajo ka planifikuar të arrijë 2 për qind deri në vitin 2024.
Por këto ishin vlerësime të bëra përpara fillimit të luftës në Ukrainë. Tani duket se qeveria e re që mori pushtetin vjeshtën e kaluar është e vetëdijshme se duhet të bëjë më shumë.
Kryeministri Kiril Petkov e ka përshkruar ushtrinë bullgare si të nënfinancuar vazhdimisht dhe e ka konsideruar përparësi rritjen e investimeve. Megjithatë, kabineti i ri nuk ka njoftuar ende ndonjë hap të rëndësishëm afatgjatë për të përditësuar aftësitë ushtarake.
Ministri i ri i mbrojtjes Dragomir Zakov, i cili zëvendësoi Stefan Janevin më pro-Kremlinit, ende nuk ka dalë në media apo nuk ka bërë komente të hollësishme mbi këtë temë.
Më 5 mars, Zakov rikonfirmoi planet për shpenzime të mëtejshme, kryesisht në fushën e lëvizshmërisë ushtarake; 1.5 miliardë euro janë planifikuar për infrastrukturë.
Ka një vullnet për të investuar më shumë, por deri më tani retorikës së qeverisë i mungojnë specifikat. Ekspertët përmendin pagat e ulëta dhe mungesën e pajisjeve materiale bazë si pengesa kryesore për zhvillimin e forcave tokësore të Bullgarisë.
Por duke qenë se buxheti i vitit 2022 është nën rishikim të vazhdueshëm në parlament dhe ende nuk është miratuar plotësisht nga deputetët, ka hapësirë për të rritur shpenzimet e mbrojtjes.
Vendet më të vogla të Ballkanit i qëndrojnë planeve të mëparshme
Anëtarët e NATO-s, Kroacia, Mali i Zi, Shqipëria dhe Maqedonia e Veriut, janë zotuar që të rrisin shpenzimet e mbrojtjes në 2 për qind të PBB-së deri në vitin 2024.
Por deri më tani vetëm Kroacia, e cila shpenzoi pak më shumë se 1.8 për qind të PBB-së së saj në 2021, është e vendosur ta arrijë këtë qëllim.
Fonde shtesë të konsiderueshme në Kroaci ka të ngjarë të shkojnë për blerjen e avionëve të rinj luftarakë nga Franca, si dhe për më shumë armatime dhe investime në infrastrukturën ushtarake.
Maqedonia e Veriut në vitin 2021 shpenzoi vetëm 1.45 të PBB-së së saj për ushtrinë. Burimet e ministrisë së mbrojtjes thanë se edhe në mes të rënies ekonomike, me çmimet e energjisë në rritje dhe standardet e jetesës në rrezik, ata po përpiqen të rrisin shpenzimet, në dritën e agresionit të Rusisë.
Megjithatë, gjithçka varet nga fondet. “Ne jemi aleati më i ri i NATO-s (anëtar që nga viti 2021) dhe jemi fuqimisht të përkushtuar për të luajtur rolin tonë”, tha për BIRN në kushte anonimiteti një burim nga Ministria e Mbrojtjes.
“Kjo do të thotë të rrisim shpenzimet tona të mbrojtjes edhe më shumë, nëse është e nevojshme. Në ministri po bëhen llogari që ndoshta mund të përshpejtojnë ritmin e marrjes së pajisjeve të planifikuara, siç janë mjetet e reja të blinduara nga SHBA-ja, apo forcimin e sektorit tonë të logjistikës.
“Tani jemi edhe më të vendosur për të hequr pajisjet tona të vjetra të epokës sovjetike dhe për t’i zëvendësuar ato me pajisje të reja, më të ndërveprueshme me aleatët tanë të NATO-s”, tha burimi.
Megjithatë, “do të jetë e vështirë që të devijohen menjëherë më shumë para në këtë vit, pasi kushtet ekonomike janë më pak të favorshme për këtë”, komentoi i njëjti burim.
Shqipëria po hesht gjithashtu për rritjen e mundshme të shpenzimeve të mbrojtjes. Ndërsa njerëzit dalin në rrugë për të protestuar për rritjen e çmimeve të karburantit, ka pak hapësirë politike për rritjen e shpenzimeve të mbrojtjes.
Në vitin 2021 Shqipëria shpenzoi 1.47 për qind të PBB-së së saj për mbrojtjen dhe planifikon ta rrisë këtë në 2 për qind deri në vitin 2024.
Por, ministri i mbrojtjes, Niko Peleshi, në fund të vitit të kaluar, kur prezantoi buxhetin e mbrojtjes për këtë vit, zbuloi se, ashtu si me Maqedoninë e Veriut, Bullgarinë dhe disa anëtarë të tjerë të NATO-s, disa nga gjërat bazë nuk janë zgjidhur ende.
Një nga qëllimet e Peleshit, tha ai, ishte rritja e pagave ushtarake me 30 për qind.
Mali i Zi mbetet i përkushtuar për më shumë shpenzime ushtarake në mes të agresionit të Rusisë, duke iu përmbajtur planit aktual për të rritur shpenzimet si pjesë e zotimit të tij për të arritur pragun e NATO-s.
Vitin e kaluar, vendit iu desh të shkurtonte disa fonde për të kursyer para në mes të krizës së COVID-19. Ministria e Mbrojtjes tha për BIRN se këtë vit planifikon të shpenzojë 1.75 për qind të PBB-së për mbrojtjen, një rritje që sipas saj do të thotë se vendi është në rrugën e përmbushjes së objektivit për të shpenzuar 2 për qind të PBB-së deri në vitin 2024.
“Këtë vit, qeveria rriti investimet ushtarake, pasi vitin e kaluar na u desh të bënim kursime për shkak të ndikimit të COVID-19 në buxhet. Shuma e këtij viti do të jetë e mjaftueshme për të zbatuar planet tona”, tha Ministria e Mbrojtjes për BIRN javën e kaluar.
Paratë shtesë këtë vit do të shpenzohen për helikopterë të rinj, APC të prodhuara në SHBA dhe anije patrullimi.
Kosova shton kërkesat, Serbia përballet me dilemë
Gjatë viteve 2020, 2021 dhe këtë vit, Kosova shpenzoi vetëm rreth 1 për qind të PBB-së së saj për mbrojtje.
Por në dritën e agresionit të Rusisë, thirrjet e opozitës për të dyfishuar shpenzimet e mbrojtjes në 2 për qind janë rritur.
Besa Kabashi Ramaj, eksperte e sigurisë dhe anëtare e kryesisë së Partisë Demokratike të Kosovës, PDK, javën e kaluar tha: “Në këtë moment kyç për ruajtjen e paqes dhe sigurisë, Kosova duhet të forcojë kapacitetet e saj ushtarake.”
“Në këto rrethana, PDK vlerëson se nuk ka prioritet më të madh për Kosovën sesa forcimi i kapaciteteve të saj mbrojtëse dhe të sigurisë, në mënyrë që ushtria e Kosovës të jetë e gatshme të kontribuojë për paqen dhe sigurinë në vendin tonë.”
Ministria e Mbrojtjes, megjithatë, nuk iu përgjigj pyetjeve të BIRN nëse qeveria do të rrisë shpenzimet ushtarake për shkak të pushtimit të fundit rus të Ukrainës.
NATO, ndërkohë, nuk ka plane të ndryshojë angazhimin e saj aktual paqeruajtës në Kosovë, mësoi BIRN të martën.
“Angazhimi i NATO-s në Kosovë nuk ka ndryshuar”, tha një zyrtar i NATO-s për BIRN përmes emailit.
NATO-ja gjithashtu nuk e mbështet lëvizjen e Kosovës për ta kthyer Forcën e saj aktuale të Sigurisë të armatosur lehtë në një ushtri të rregullt, kryesisht për shkak të kundërshtimit nga Serbia, e cila ende e pretendon Kosovën si territorin e saj. Edhe katër shtete anëtare të NATO-s nuk e njohin pavarësinë e Kosovës.
Serbia, e cila dëshiron të anëtarësohet në BE, por nga ana tjetër ruan marrëdhënie të ngrohta me Moskën dhe këmbëngul për neutralitet ushtarak, është në një pozitë unike të sikletshme në rajon.
Me fillimin e sulmeve të Rusisë, presidenti Aleksandër Vuçiç u përpoq të artikulonte një pozicion të qartë, duke thënë se ndërsa Beogradi mbështet integritetin e Ukrainës, ai nuk mbështet sanksionet ndaj Rusisë.
Vuçiç tha se vendi nuk do të braktisë parimin e tij të neutralitetit ushtarak dhe nuk përmendi ndonjë rritje të shpenzimeve ushtarake për shkak të ngjarjeve të fundit në Ukrainë.
Burimi: BIRN
