Shtetet e Bashkuara kanë thelluar angazhimin e tyre ndaj presidentit pothuajse autokratik të Serbisë dhe kanë riorientuar qëndrimin e tyre rajonal duke vënë në fokus prioritetet e politikës së jashtme të Beogradit.
*Nga Jasmin Mujanović, një shkencëtar politik i specializuar në politikën e Evropës Juglindore.
Nga parashikimet e panumërta në lidhje me ndikimet e pushtimit rus të Ukrainës në shkurt të vitit 2022, një nga më të theksuarat në Ballkanin Perëndimor (kufiri tjetër gjeopolitik i madh i Evropës) ishte shpresa se do të shënonte fundin përfundimtar të iluzioneve perëndimore për mundësinë e bashkëpunimit me regjimet autoritare dhe shoviniste.
Në Sarajevë, Prishtinë dhe Podgoricë, në veçanti, pritshmëria ishte që Shtetet e Bashkuara dhe Bashkimi Evropian, më në fund do ta shihnin regjimin e Serbisë dhe Aleksandër Vuçiçit për atë që janë: një shtet satelit i Kremlinit që mbjell përçarje përmes një rrjeti përfaqësuesish rajonalë që zgjeron makinacionet e veta pothuajse perandorake dhe në koordinim me Moskën, duke ndalur aspiratat e anëtarësimit në NATO dhe BE të Bosnjë-Hercegovinës, Kosovës dhe Malit të Zi. Dhe, si rezultat, më në fund do të kishte pasoja edhe për Beogradin.
Kjo nuk ka ndodhur. Në fakt, gjatë vitit të kaluar, Shtetet e Bashkuara, edhe më shumë se BE-ja, i kanë thelluar në mënyrë agresive angazhimet e tyre ndaj presidentit gati autokratik të Serbisë, ndërsa në të njëjtën kohë riorientuan qëndrimin e tyre më të gjerë rajonal duke vënë në qendër Beogradin dhe prioritetet e tij të politikës së jashtme. Teksa në kontekstin ukrainas, administrata Biden insiston në parimin e “asgjë për Ukrainën, pa Ukrainën” që do të thotë se ukrainasit duhet të përfshihen në të gjitha negociatat që lidhen me luftën dhe që e ka inkuadruar mbështetjen e saj për Kievin si një politikë të SHBA-së, por axhenda e gjerë pro-demokratike e presidentit nuk zbatohet në asnjë nga parimet e saj në Ballkanin Perëndimor.
Këtu, ambasadorët e SHBA-së në Sarajevë dhe Beograd takohen me Vuçiçin për të diskutuar veprimet e togerit seperatist të presidentit serb Milorad Dodik në Bosnje. Ata e bëjnë këtë duke pretenduar “rëndësinë e mbështetjes së sovranitetit, integritetit territorial, karakterit multietnik dhe institucioneve funksionale të nivelit shtetëror [të Bosnjës]” – por pa praninë e një zyrtari të vetëm boshnjak.
Ambasadori i SHBA-së në Serbi, Christopher Hill, kritikon në mënyrë rutinore qeverinë e Kosovës për atë që ai pretendon se është dështimi i saj për t’iu përmbajtur Marrëveshjes së Brukselit të vitit 2013, e cila kishte për qëllim të krijonte një rrugë drejt njohjes reciproke dhe normalizimit diplomatik midis dy shteteve duke u dhënë kënaqësi tabloidëve famëkeqë të regjimit të Serbisë. Megjithatë Hill ka pak për të thënë për refuzimin e Serbisë për të realizuar dispozitat thelbësore të asaj marrëveshjeje dhe disa më të fundit gjithashtu. Në fakt, Beogradi është aq intransigjent në lidhje me Kosovën, saqë marrëveshja e fundit Bruksel – Ohër, e ndërmjetësuar nga Bashkimi Evropian për të (ri)filluar procesin e normalizimit, e pa Vuçiçin të refuzonte të nënshkruante madje edhe dokumentin. Në vend të kësaj, ai pretendoi se kishte rënë dakord verbalisht me të, por më pas e bëri të qartë brenda disa orësh se nuk kishte ndërmend të respektonte asnjë aspekt të dokumentit.
Ndërkohë, në Mal të Zi, Shtetet e Bashkuara janë shfaqur si patron kryesor i huaj, së bashku me Serbinë, i një koalicioni të supozuar reformatorësh, anëtarët më të rëndësishëm të të cilit janë një bllok i partive nacionaliste dhe klerike serbe, të cilat edhe Uashingtoni i njeh si drejtpërdrejt në listën e pagave të Rusisë. Presidenti i ardhshëm i vendit, Jakov Milatoviç, është paraqitur si një i moderuar pro-evropian dhe partia e tij e sapoformuar, “Evropa Tani”, parashikohet se do të dominojë zgjedhjet e ardhshme parlamentare në qershor.
Por Milatoviç ka shërbyer më parë si ministër i zhvillimit ekonomik në kabinetin jetëshkurtër të Zdravko Krivokapiç, një nacionalist serb i linjës së ashpër me lidhje të ngushta si me Beogradin ashtu edhe me Moskën. Kur qeveria e Krivokapiç u rrëzua në vitin 2022, Milatoviç u zëvendësua. Fushata e tij e mëvonshme presidenciale u mbështet nga tërësia e institucionit nacionalist serb në Mal të Zi dhe madje edhe nga kriminelët e dënuar serbë të luftës si Vojisllav Sheshel. Kur erdhi koha që mbështetësit e tij të festonin fitoren, ata e bënë këtë me një mbizotërim të flamujve serbë dhe himneve sektare kundër Kosovës.
Pse pra Uashingtoni e ka gjetur veten në një linjë me Beogradin? Nuk është e vështirë të shpjegohet, por është një politikë krejtësisht në kundërshtim me qëndrimin e administratës Biden ndaj Ukrainës. Pas pushtimit të Ukrainës nga Rusia, administrata Biden pranoi se situata e përgjithshme politike dhe e sigurisë në Ballkanin Perëndimor ishte bërë e paqëndrueshme. Bosnja, Kosova dhe Mali i Zi ishin pikat më të mundshme të ndezjes së konfliktit, të cilat të gjitha mund të kooptoheshin lehtësisht nga Moska për të krijuar një front të dytë proverbial në Evropë – ndoshta jo në kuptimin kinetik, por sigurisht politikisht. Si i tillë, ishte në interesin e Shteteve të Bashkuara të mbyllnin shpejt punët në Ballkanin Perëndimor, pas dy dekadash që ia kishin lënë kryesisht administrimin e rajonit Brukselit, me rezultate të tmerrshme.
Për të arritur këtë, Departamenti i Shtetit, sipas të dhënave publike, ka arritur në përfundimin se ka nevojë për partnerë që mund të përmbushin premtimet e tyre. Në Ballkanin Perëndimor, kjo përgjithësisht do të thotë të mbështetesh në regjimet më pak pluraliste në rajon. Majda Ruge, një anëtare e lartë e politikës në Këshillin Evropian për Marrëdhëniet me Jashtë, ka vërejtur se: “Qeveritë perëndimore e trajtojnë vazhdimisht Beogradin si lojtarin e domosdoshëm në çështjet kryesore me të cilat përballet Ballkani Perëndimor. Cilado qoftë çështja në fjalë, presidenti i Serbisë, Aleksandar Vuçiç, është personi i parë që ata thërrasin. Një pjesë e kësaj është e kuptueshme: pushteti në Serbi është i përqendruar tek Vuçiç, i cili ka grumbulluar një kontroll të konsiderueshëm për veten e tij”.
Kjo do të thotë gjithashtu ulje të menjëhershme të Sarajevës, Prishtinës dhe Podgoricës, pavarësisht se të treja janë dukshëm properëndimore në orientim dhe Mali i Zi është një vend anëtar i NATO-s. Kjo është për shkak se politika e të 3 shteteve nga brenda është shumë e ndashme, kryesisht për shkak të ndërhyrjes direkte të fuqive të jashtme: Serbisë, para së gjithash, por edhe Kroacisë në rastin e Bosnjës. Me sa duket, administrata e Biden beson se paqja në Ballkan kërkon përqendrimin e interesave të të fortëve mbi të dobëtit, duke përqendruar interesat e atyre që kanë më shumë gjasa të krijojnë paqëndrueshmëri mbi ata që kërkojnë të mbrohen.
Është llogaritja realpolitike që ka nxitur dekada të politikës së SHBA-së në rajone të paqëndrueshme. Është ajo që Uashingtoni është përpjekur të bëjë me Pakistanin, Egjiptin, Arabinë Saudite dhe madje edhe Rusinë vite më parë. Historia flet vetë. Siç vuri në dukje Daniel Serwer, një ish-diplomat amerikan dhe studiues i politikës së jashtme, muajin e kaluar, “analiza bazë” e atyre që i nxitin këto politika “është e gabuar”.
“Ata janë mbështetur te Serbia si shteti kryesor në rajon për të sjellë stabilitet, në bashkëpunim me Kroacinë dhe Shqipërinë. Por Serbia është një fuqi revizioniste. Ajo dëshiron të qeverisë të gjithë serbët në rajon. Kroacia dhe Shqipëria kanë ambicie më të vogla, por në të njëjtin drejtim: të kontrollojnë bashkatdhetarët e tyre në Bosnjën dhe Kosovën fqinje” – tha ai. Deri në çfarë mase Shqipëria është pjesë e këtij triumvirati, mbetet e diskutueshme, por disa vëzhgues të sprovuar nuk vënë në dyshim qendrën e Serbisë dhe Kroacisë në këtë skemë.
Megjithatë, problemi i vërtetë është se edhe nëse administrata Biden do të rishikonte politikat e saj, është e paqartë nëse kjo do të bënte shumë ndryshim në këtë moment. Hapat e gabuar të presidentit amerikan Joe Biden në rajon kanë qenë aq të rëndësishme saqë ai mund të mos jetë në gjendje të shpëtojë reputacionin e tij në mesin e komuniteteve më të prekura nga vendimet e tij, të cilat gjithashtu ndodhin të jenë popullatat më pro-amerikane në rajon. Ky është veçanërisht rasti në Bosnje, ku roli i Uashingtonit në mashtrimin e pacipë, joliberal dhe partizan nga Zyra e Përfaqësuesit të Lartë në emër të nacionalistëve kroatë HDZ BiH dhe partnerëve të tij në SNSD-në e Dodik, ka reduktuar besimin tek Shtetet e Bashkuara.
Me sa duket, megjithatë, as Shtëpia e Bardhë dhe as Departamenti i Shtetit nuk janë të shqetësuar. Më 27 prill, Shtetet e Bashkuara mbështetën një raund të dytë të ndryshimeve kushtetuese demokratikisht të dyshimta në entitetin e Federatës së Bosnjës pasi dështuan ndryshimet fillestare të Përfaqësuesit të Lartë Christian Schmidt më 2 tetor 2022, të miratuara vetëm disa minuta pasi qendrat e votimit ishin mbyllur në zgjedhjet e përgjithshme të vendit për të prodhuar rezultatin e tyre të dëshiruar, dmth një qeveri e dominuar nga HDZ BiH. Çdo pretendim për të punuar për të realizuar reforma të qëndrueshme, demokratike, liberale në Bosnje (dhe kushtetutën e saj të hartuar nga SHBA) është zhdukur. Uashingtoni tani po vepron thjesht në interes të angazhimeve të tij ndaj Beogradit dhe Zagrebit dhe si rrjedhim interesave politike të përfaqësuesve të tyre përkatës boshnjakë dhe rajonalë.
Nëse ndodh një kthesë historike dhe ekipi “Biden” të pendohet për qëndrimin e tij ndaj Ballkanit, kjo do të jetë, të paktën në afat të shkurtër, për shkak të realiteteve elektorale të SHBA-së. Xhepat e vegjël, por elektoralisht të rëndësishëm të boshnjako-amerikanëve në shtetet e luhatshme si Georgia, Miçigani, Karolina e Veriut dhe Arizona janë të mjaftueshme për ta ndihmuar kandidatin republikan në zgjedhjet e ardhshme presidenciale në SHBA.
Që nga viti 2015, rreth 10 mijë boshnjakë jetojnë në shtetin amerikan të Georgia, të cilin Biden e fitoi me më pak se 12 mijë vota në vitin 2020. Ka një numër të ngjashëm boshnjakësh në Karolinën e Veriut. Në Michigan, i cili ka një numër të përafërt të boshnjako-amerikanëve, guvernatori Gretchen Whitmer e shpalli 1 Marsin si “Ditën e Boshnjako-Amerikanëve”. Vetëm qyteti i Phoenix në Arizona, pranoi rreth 7 mijë refugjatë boshnjakë gjatë viteve 1990 dhe në fillim të viteve 2000, dhe që atëherë komuniteti është rritur ndjeshëm. Të gjitha këto shifra janë në krye të rreth 50 mijë deri në 70 mijë boshnjako-amerikanë që jetojnë vetëm në zonën më të madhe të St. Louis në shtetin e Misurit.
Republikanët nuk kanë gjasa të përmbushin interesat thelbësore të këtyre votuesve në lidhje me prioritetet e tyre rajonale. Por duke folur me drejtuesit e komunitetit boshnjako-amerikan, ndjenja e tradhtisë në kthesën e Bidenit ndaj Bosnjës dhe Ballkanit është e dukshme. Boshnjakët nuk kanë nevojë të votojnë republikanët për të pakësuar shanset e Biden për rizgjedhje. Ata mund të qëndrojnë në shtëpi.
Ky do të duket si ngushëllim për ato popullsi rajonale të cenueshme që tani janë lënë në mëshirën e qeverive nacionaliste të Serbisë dhe Kroacisë. Si shpeshherë më parë në Ballkanin Perëndimor, premtimet e mëdha ideologjike, shpresa e një angazhimi kategorik, normativ të Perëndimit për mbrojtjen e demokracisë dhe të drejtën e kombeve të vogla për të qenë të lirë, janë kthyer në hi. Dikush duhet të udhëtojë vetëm më pak se 1 mijë milje në jugperëndim të Bucha në Ukrainë, për të gjetur Shtetet e Bashkuara që lëvizin dhe përballen me përfaqësuesit rusë në emër të stabilitetit të zbrazët dhe mizor.
