Çfarë ndodh kur bota nuk është më unipolare, bipolare apo edhe multipolare?
Ian Bremmer – Foreign Policy
Kjo dikur ishte një pyetje e lehtë për t’u përgjigjur. Nëse jeni mbi 45 vjeç, jeni rritur në një botë të dominuar nga dy superfuqi. Shtetet e Bashkuara dhe aleatët e tyre vendosën rregullat në njërën anë të Murit të Berlinit, ndërsa Bashkimi Sovjetik në anën tjetër.
Pothuajse çdo vendi tjetër i është dashur të harmonizojë sistemet e tij politike, ekonomike dhe të sigurisë me njërën ose tjetrën anë. Ishte një botë bipolare.
Më pas, në vitin 1991, Bashkimi Sovjetik u shemb, duke lënë Shtetet e Bashkuara si superfuqinë e vetme në botë. SHBA-ja e përcaktoi rezultatin përmes rolit të saj dominues në organizatat ndërkombëtare dhe duke ushtruar pushtet të papërpunuar. Ishte një botë unipolare.
Rreth 15 vjet më parë, bota ndryshoi përsëri – dhe u bë më e ndërlikuar. Shtetet e Bashkuara u bënë më pak të interesuara për të qenë oficeri i policisë së botës, arkitekti i tregtisë globale dhe madje nxitës i tifozëve të vlerave globale. Vendet e tjera, duke u bërë më të fuqishme, ishin gjithnjë e më në gjendje të injoronin rregulloret që nuk u pëlqenin dhe, ndonjëherë, të vendosnin disa të tyret. Është një botë “G-Zero”: një botë jopolare pa liderë globalë.
Tre gjëra ndodhën për shkak të kësaj shkrirjeje gjeopolitike, kur struktura globale ishte jashtë sinkronizimit me ekuilibrin themelor të fuqisë.
Së pari, Rusia nuk u rrit në sistemin ndërkombëtar të udhëhequr nga perëndimi. Ish-fuqia e madhe tani në rënie serioze, është bërë jashtëzakonisht e hidhëruar dhe e sheh Perëndimin si kundërshtarin e tij kryesor në skenën globale.
Së dyti, Kina u fut në institucionet e udhëhequra nga SHBA – por me supozimin se ndërsa kinezët bëhen më të integruar, më të pasur dhe më të fuqishëm, ata do të bëhen gjithashtu më amerikanë (dmth., një demokraci e tregut të lirë që kërkon të bëhet një palë e përgjegjshme e interesit). Gati për të luajtur sipas urdhrit të udhëhequr nga SHBA dhe rregullave pa asnjë dëshirë për t’i ndryshuar ato).
Dhe së treti, Shtetet e Bashkuara dhe aleatët e tyre injoruan miliona qytetarë që mbetën pas nga globalizimi. Ankesat e tyre u nxitën më tej nga rritja e pabarazisë së të ardhurave dhe pagave, ndryshimet në demografinë dhe politikat e identitetit dhe polarizimi nga teknologjitë e reja të medias. Pas dekadash neglizhence të mirë, shumica e këtyre qytetarëve janë bërë thelbësisht mosbesues ndaj qeverive të tyre dhe ndaj vetë demokracisë, duke i bërë udhëheqësit e tyre më pak të aftë ose të gatshëm për të udhëhequr.
Të gjitha ato kriza gjeopolitike që shihni çdo ditë në titujt kryesorë?
Lufta në Ukrainë, konfrontimi për Tajvanin, tensionet bërthamore me Iranin dhe Korenë e Veriut,- rreth 90 për qind e tyre janë shkaktuar drejtpërdrejt ose tërthorazi nga këto tre çështje që shkaktojnë shkrirje gjeopolitike. Me fjalë të tjera, kriza nuk ka të bëjë me liderët individualë. Ato janë një tipar strukturor i peizazhit tonë gjeopolitik.
Megjithatë, për mirë apo për keq, recesionet gjeopolitike nuk zgjasin përgjithmonë. Dhe rendi global i ardhshëm do të jetë shumë i ndryshëm nga ai me të cilin jemi mësuar.
Ne nuk jetojmë më në një botë unipolare, bipolare apo multipolare. Pse? Sepse ne nuk kemi më superfuqi shumëpalëshe – si në vendet që ushtrojnë fuqi globale në çdo fushë. Shtetet e Bashkuara dhe Kina nuk janë superfuqi sot – të paktën jo në mënyrën se si ne e kemi përdorur gjithmonë termin. Dhe asnjë superfuqi nuk do të thotë asnjë rend global. Në vend të kësaj, ne kemi disa rende botërore sot, të ndara, por të mbivendosura.
Së pari, ne kemi një sistem sigurie unipolar. Shtetet e Bashkuara janë i vetmi vend që mund të dërgojë ushtarë, marinarë dhe pajisje ushtarake në çdo cep të botës. Askush tjetër nuk afrohet. Roli i Amerikës në sistemin e sigurisë është më thelbësor – dhe në të vërtetë më efektiv – sesa ishte një dekadë më parë.
Kina po rrit me shpejtësi aftësitë e saj ushtarake në Azi, por askund në mënyrë domethënëse. Ky është një shqetësim në rritje për aleatët Indo-Paqësor të Amerikës, të cilët tani janë më të varur se kurrë më parë nga ombrella e sigurisë amerikane. Pushtimi rus i Ukrainës në mënyrë të ngjashme e ka bërë Evropën më të varur nga NATO-ja e udhëhequr nga SHBA-ja që ka qenë në dekada. Ndërkohë, ushtria ruse në Ukrainë është dobësuar nga humbja e afro 200.000 trupave dhe materialeve të saj jetike, të gjitha këto do të jenë të vështira për t’u rindërtuar përballë sanksioneve perëndimore.
Po, Kina, Rusia dhe të tjerët kanë armë bërthamore, por në fakt përdorimi i tyre është ende i barabartë me vetëvrasje. Shtetet e Bashkuara janë superfuqia e vetme e sigurisë në botë—dhe do të mbeten të tilla për të paktën dekadën e ardhshme.
Por fuqia ushtarake nuk e lejon Uashingtonin të diktojë rregullat për ekonominë globale, pasi sistemi ekonomik është multipolar. SHBA ka një ekonomi të fortë dhe dinamike, ende më e madhja në botë, por fuqia globale ndahet gjerësisht këtu.
Pavarësisht të gjitha bisedave për një Luftë të re të Ftohtë, Shtetet e Bashkuara dhe Kina janë shumë të ndërvarura ekonomikisht për t’u ndarë nga njëra-tjetra. Tregtia dypalëshe midis të dyve vazhdon të arrijë nivele të reja, dhe vende të tjera kërkojnë akses si në fuqinë amerikane ashtu edhe në tregun kinez në rritje (që së shpejti do të bëhet më i madhi në botë). Ju nuk mund të keni një luftë të ftohtë ekonomike nëse askush nuk është i përgatitur për ta luftuar atë.
Ndërkohë, Bashkimi Evropian është tregu më i madh i përbashkët në botë dhe është në gjendje të vendosë rregullat dhe standardet që amerikanët, kinezët dhe të tjerët duhet të pranojnë si çmimin e të bërit biznes me të. Japonia është ende një fuqi ekonomike globale. Ekonomia e Indisë po rritet me shpejtësi, dhe po kështu edhe ndikimi i saj në skenën globale.
Rëndësia relative e këtyre dhe ekonomive të tjera do të vazhdojë të ndryshojë gjatë dekadës së ardhshme, por ajo që është e sigurt është se sistemi ekonomik global është dhe do të mbetet një sistem multipolar.
Ka tensione mes sigurisë dhe rendit ekonomik. Shtetet e Bashkuara duan të përcaktojnë gjithnjë e më shumë sektorë të ekonomisë si kritikë për sigurinë kombëtare dhe po u bëjnë presion vendeve të tjera që të harmonizojnë politikat e tyre për gjysmëpërçuesit, mineralet kritike dhe, ndoshta së shpejti, TikTok. Nga ana e saj, Kina kërkon të përdorë avantazhin e saj tregtar për të rritur ndikimin e saj diplomatik.
Evropa, India, Japonia dhe vende të tjera duan të sigurojnë që as siguria dhe as rendi ekonomik nuk dominojnë tjetrin – dhe me shumë gjasa do të kenë sukses.
Këto janë dy rendet botërore që kemi parë tashmë. Por ka një rend të tretë, që po shfaqet me shpejtësi, që së shpejti do të ketë më shumë ndikim se të tjerët: rendi digjital. Atje, ndryshe nga çdo rend tjetër gjeopolitik në të kaluarën dhe të tashmen, aktorët kryesorë që vendosin rregullat dhe ushtrojnë pushtetin nuk janë qeveritë, por kompanitë e teknologjisë.
Ju keni dëgjuar sesi armët, inteligjenca dhe trajnimi i NATO-s e kanë ndihmuar popullin ukrainas të mbrojë tokën e tyre. Por nëse kompanitë e teknologjisë perëndimore nuk do të vinin në shpëtim shpejt në ditët e para të pushtimit – duke ndaluar sulmet kibernetike ruse dhe duke lejuar liderët ukrainas të komunikojnë me trupat e tyre në vijën e parë – Rusia mund ta kishte vënë Ukrainën plotësisht jashtë linje brenda disa javësh duke i dhënë fund dhe duke fituar luftën. Ndoshta presidenti ukrainas Volodymyr Zelensky nuk do të ishte në pushtet sot, nëse jo për pushtetin që ai zotëronte mbi kompanitë e teknologjisë dhe rendin e ri digjital.
Kompanitë e teknologjisë vendosin nëse ish-presidenti i SHBA Donald Trump mund të flasë me qindra miliona njerëz pa filtra dhe në kohë reale ndërsa ai kandidon për rizgjedhje. Pa mediat sociale dhe aftësinë e saj për të promovuar teori konspirative, nuk ka kryengritje të 6 janarit në Capitol Hill, asnjë trazirë kamioni në Otava, nuk ka kryengritje të 8 janarit në Brazil.
Kompanitë e teknologjisë gjithashtu përcaktojnë identitetin tonë. Dikur pyesnim nëse sjellja njerëzore është kryesisht rezultat i natyrës apo i edukimit. Jo më. Sot, është natyra, edukata dhe algoritmi. Rendi digjital po bëhet një përcaktues gjithnjë e më i rëndësishëm se si jetojmë, çfarë besojmë, çfarë duam dhe çfarë jemi të gatshëm të bëjmë për ta arritur atë.
Kompanitë e teknologjisë kanë grumbulluar një sasi të madhe fuqie – aq sa janë bërë lojtarë gjeopolitikë më vete. Këta aktorë fitimprurës tashmë kontrollojnë aspekte të shoqërisë, ekonomisë dhe sigurisë kombëtare që ishin prej kohësh në pronësi ekskluzive të shtetit. Vendimet e tyre personale ndikojnë drejtpërdrejt në jetesën, ndërveprimet dhe madje edhe modelet e mendimit të miliarda njerëzve në mbarë botën. Gjithnjë e më shumë, ato formojnë gjithashtu mjedisin global në të cilin veprojnë vetë qeveritë.
Por si do ta përdorin kompanitë e teknologjisë fuqinë e tyre të re? Ka tre skenarë të mundshëm
Nëse liderët politikë amerikanë dhe kinezë vazhdojnë të afirmohen më fuqishëm se kurrë në hapësirën digjitale dhe nëse kompanitë e teknologjisë përkrahin qeveritë e tyre vendase, ne mund të përfundojmë në një Luftë të Ftohtë teknologjike midis SHBA-së dhe Kinës. Do të ndodhë Bota digjitale do të ndahet në dysh, vendet e tjera do të detyrohen të zgjedhin anë dhe globalizimi do të copëtohet pasi këto teknologji të ndryshme strategjike do të bëhen lartësitë komanduese të sigurisë kombëtare dhe ekonomisë globale.
Nëse kompanitë e teknologjisë i përmbahen strategjive të rritjes globale, refuzojnë të lidhen me qeveritë dhe ruajnë ndarjen ekzistuese midis sferave fizike dhe digjitale të konkurrencës, do të shohim një globalizim të ri: një rend digjital të globalizuar. Kompanitë e teknologjisë do të mbeten sovrane në hapësirën digjitale, duke konkurruar kryesisht me njëra-tjetrën për fitime – dhe me qeveritë për fuqi gjeopolitike, ashtu si aktorët kryesorë shtetërorë konkurrojnë aktualisht për ndikim në hapësirë. Kalorësit janë vendi ku komandat ekonomike dhe të sigurisë mbivendosen.
Por nëse vetë hapësira digjitale bëhet arena më e rëndësishme e konkurrencës së fuqive të mëdha, me fuqinë e qeverive që gërryhet në krahasim me fuqinë e kompanive të teknologjisë, vetë rendi digjital do të bëhet rendi dominues global. Nëse kjo ndodh, ne do të kemi një një rend teknokratik të dominuar nga kompanitë e teknologjisë si aktorë qendrorë në gjeopolitikën e shekullit të 21-të.
Të tre këta skenarë janë plotësisht të besueshëm. Asnjëra nuk është e pashmangshme. Në cilën prej tyre do të përfundojmë do të varet nga mënyra se si natyra shpërthyese e inteligjencës artificiale nxit ndryshime në strukturat ekzistuese të pushtetit, nëse qeveritë janë të afta dhe të gatshme të rregullojnë kompanitë e teknologjisë dhe – më kritike – se si përcaktohen liderët e teknologjisë. Le të themi se ata duan të përdorin fuqinë e tyre të re.
*Ian Bremmer është president i Eurasia Group dhe GZERO Media.
