Tui McLean – BBC
Vetëm disa “virgjëresha të betuara” kanë mbetur në botë, si një traditë e lashtë ballkanike.
“Shqipëria ishte një vend burrash dhe e vetmja mënyrë për të mbijetuar ishte të bëheshe i tillë”, thotë Gjystina Grishaj.
Si një grua 23-vjeçare që jetonte në malet e veriut të Shqipërisë, ajo mori një vendim që do t’i ndryshonte jetën.
Ajo u betua për beqari dhe premtoi se do të jetonte pjesën tjetër të jetës si burrë.
Familja e Gjystinës prej më shumë se një shekulli jeton në rajonin e Malësisë së Madhe të Lëpushës. Një luginë e futur thellë midis maleve të thepisura, është një nga zonat e pakta ku ekziston ende tradita e burrneshës: një praktikë shekullore në të cilën gratë betohen para pleqve të fshatit dhe jetojnë si burra.
Këto gra njihen si burrneshat, ose virgjëresha të betuara.
“Ka shumë të pamartuara në botë, por nuk janë burrnesha. Një burrneshë i përkushtohet vetëm familjes, punës, jetës, për të ruajtur pastërtinë e saj”, ka thënë Gjystina për BBC, tashmë 57 vjeç.
Për shumë gra të lindura në kohët e mëparshme, ndryshimi i identitetit të tyre seksual, riprodhues dhe social ishte një mënyrë për të shijuar liritë që vetëm burrat mund t’i përjetonin.
Bërja burrneshë i lejoi gratë të visheshin si burra, të vepronin si kryefamiljare, të lëviznin lirshëm në situata sociale dhe të merrnin përsipër punë tradicionalisht të cilësuara vetëm për burrat.
Që kur ishte e re, Gjystina ose Duni, siç njihet nga njerëzit më të afërt, ishte e vendosur të ishte e pavarur. Ajo kurrë nuk e imagjinonte një jetë tradicionale si të tjerat të cilat martoheshin, bënin punët e shtëpisë dhe vishnin fustane.
Në vend të kësaj, pas vdekjes së babait të saj, ajo vendosi të bëhej një virgjëreshë e betuar, në mënyrë që të drejtonte familjen dhe të mund të merrte përsipër punë për t’i mbështetur financiarisht.
“Ishim jashtëzakonisht të varfër. Babai më vdiq, nëna ime kishte gjashtë fëmijë, kështu që për ta bërë më të lehtë për të, vendosa të bëhesha burrneshë dhe të punoja shumë”, thotë ajo.
Gjystina jeton në një fshat të largët. Shpesh nuk ka valë as për të folur në telefon dhe dimrat e ashpër bëjnë që rruga për në Lëpushë shpesh të jetë e bllokuar nga bora dhe të ndërpritet energjia elektrike.
Ajo drejton një shtëpi të kthyer në bujtinë për turistë, punon tokën dhe kujdeset për kafshët e saj.
Si burrneshë dhe kryefamiljare, ajo ushtron edhe artin e bimëve mjekësore për të bërë çajra dhe vajra shëruese, një aftësi e trashëguar nga babai i saj.
“Ai kujdesej shumë për barërat medicinale dhe më mësonte edhe mua dhe do të doja shumë që këtë praktikë ta trashëgojë edhe mbesa ime Valerjana, edhe pse ka zgjedhur një rrugë tjetër”, thotë Duni.
“Sot askush nuk tenton të bëhet virgjëreshë e betuar”, thotë Valerjana Grishaj.
“Vajzat e reja as që e mendojnë të bëhen virgjëresha të betuara. Unë jam një shembull i vërtetë i kësaj”.
E rritur së bashku me hallen e saj në Lepushë, Valerjana zbuloi se mundësitë për gratë në këtë zonë ishin minimale, me një pritshmëri për t’u martuar në moshë të re.
“Një moment që më kujtohet gjithmonë është kur isha në klasën e gjashtë të shkollës fillore. Një shoqja ime ishte në klasë të nëntë dhe po fejohej. Ishte vetëm 14 vjeç”, kujton ajo.
“Ajo më tha se burri i saj nuk do ta lejonte të vazhdonte studimet dhe se duhej të dëgjonte burrin e saj, të qëndronte me të dhe t’i bindej atij”.
Në vend që të martohej e re apo të bëhej burrneshë, Valerjana u largua nga shtëpia e familjes në moshën 16-vjeçare për të studiuar regji teatri dhe fotografi në Tiranë.
“Në Tiranë, vajzat dhe gratë kanë më shumë avantazhe dhe janë më të emancipuara. Ndërsa në fshat situata edhe tani është ende njësoj”, thotë ajo.
Edhe pse nuk ka shifra të sakta, llogaritet se kanë mbetur vetëm 12 burrnesha në veri të Shqipërisë dhe në Kosovë. Që nga rënia e komunizmit në vitet 1990, Shqipëria ka parë ndryshime shoqërore që nënkuptojnë më shumë të drejta për gratë.
Valerjana e sheh si pozitive që tradita e burrneshës po shuhet.
“Sot ne gratë nuk duhet të luftojmë për t’u bërë burra”, thotë ajo. “Duhet të luftojmë për të drejta të barabarta, por jo duke u bërë burra”.
Në vitin 2019, aktivistja për të drejtat e grave Rea Nepravishta protestoi në aktivitetet e Ditës Ndërkombëtare të Gruas në Tiranë.
Ajo doli në rrugë me një tabelë të madhe të shkruar “burrneshë”, dhe i kishte rënë kryq për ta zëvendësuar më poshtë me fjalët “gra të forta”.
Nepravishta beson se vendi është në rrugën e duhur dhe ka bërë “shumë hapa përpara në një periudhë të shkurtër kohe”.
Sipas UN Women, pjesëmarrja e grave në vendimmarrjen politike dhe ekonomike të Shqipërisë ka përparuar kohët e fundit me përmirësime në kodet dhe proceset zgjedhore, edhe pse ajo mbetet ende e kufizuar dhe hendeku i pagave nuk është trajtuar siç duhet. Deri në vitin 2017, gratë përbënin 23% të anëtarëve të parlamentit dhe 35% të këshilltarëve vendorë.
Por të drejtat e grave kanë një rrugë për të bërë.
“Seksizmi, stereotipet gjinore dhe dhuna me bazë gjinore fatkeqësisht janë ende shumë të përhapura në Shqipëri”, thotë Nepravishta.
Të dhënat nga UN Women tregojnë se pothuajse 60% e grave shqiptare të moshës 15-49 vjeç kanë përjetuar dhunë në familje.
Statusi special
Rrënjët e traditës së burrneshës e kanë origjinën nga Kanuni, një kushtetutë e lashtë e përdorur në Kosovë dhe Shqipërinë veriore në shekullin e 15-të, mbi të cilën u organizua shoqëria shqiptare. Sipas këtyre ligjeve patriarkale, gratë konsideroheshin pronë e burrit të tyre.
“Ato nuk kishin të drejtë të vendosnin për fatin e tyre, apo të zgjidhnin jetën e tyre”, thotë Afërdita Onuzi, një etnografe që ka studiuar burrneshat.
“Nëse një vajzë do të fejohej vendosej pa u pyetur kurrë, as mosha që fejohej, as personi me të cilin do të fejohej”.
Ndërkohë, ka ende shumë keqkuptime rreth traditës. Të bëhesh burrneshë nuk ishte një vendim i bazuar në seksualitetin ose identitetin gjinor, por më tepër në një status të veçantë shoqëror që u jepej atyre që bënin betimin.
“Zgjedhja e një vajze për t’u bërë virgjëreshë e betuar nuk ka lidhje me seksualitetin, është thjesht një zgjedhje për të pasur një rol tjetër, një pozicion tjetër në familje”, thotë Afërdita.
Të bëhesh burrneshë ishte edhe një mënyrë për t’i shpëtuar një martese të rregulluar, pa e çnderuar familjen e dhëndrit.
“Ky vendim nënkuptonte se ato mund të shmangnin një gjakmarrje mes dy familjeve”, thotë Afërdita.
Rregullat për gjakmarrjen janë kodifikuar prej kohësh në Kanun, i cili ndihmoi në vendosjen e rregullit në jetën e fiseve në veri të Shqipërisë, veçanërisht gjatë përfshirjes së saj në Perandorinë Osmane.
Sipas ligjit të Kanunit, gjakmarrja ishte një detyrim shoqëror për të ruajtur nderin. Ato mund të fillonin me një veprim aq të vogël sa një kërcënim ose një fyerje, por ndonjëherë mund të përshkallëzohej në një vrasje, pas së cilës pritej që familja e viktimës të kërkonte drejtësinë e saj duke vrarë vrasësin ose një mashkull tjetër në familjen e palës fajtore.
Për shumë të reja të kohës, betimi për beqari i përjashtonte nga gjakmarrja.
Tradita ka evoluar me kalimin e kohës, duke u bërë disa ndryshime të vogla në zgjedhje.
“Dallimi mes burrneshave klasike dhe burrneshave të sotme është shumë i rëndësishëm për t’u theksuar. Sot është një vendim krejtësisht personal”, thotë Afërdita.
Gjystina nuk u detyrua të bëhej burrneshë, përkundrazi, ajo e zgjodhi vetë. E rritur në Shqipërinë komuniste, ajo ndjeu se burrat në atë kohë kishin shumë më tepër liri.
“Kishte shumë momente që ti konsideroheshe e pabarabartë”, thotë ajo. “Gratë ishin shumë të izoluara, ishin të kufizuara në punët e shtëpisë dhe nuk kishin të drejtë të flisnin”.
Familja e saj, veçanërisht nëna e saj nuk e miratoi zgjedhjen e saj, e shqetësuar se ajo po sakrifikonte mundësinë e saj për tu bërë nënë dhe për të krijuar një familje të saj.
Për Gjystinën, sakrifica u shpërblye.
“Kur vendosa të bëhem burrneshë, fitova më shumë respekt”, thotë ajo.
Por të tjera zgjodhën të bëhen burrnesha sepse ndiheshin më shumë si burra.
“Kurrë nuk jam shoqëruar me femra, por gjithmonë me meshkuj. Kam dalë në lokale, kam pirë duhan…”, thotë Drandja, një burrneshë që jeton në qytetin bregdetar të Shëngjinit.
“Gjithmonë jam ndjerë si burrë”.
Për Dranden, adoptimi i kësaj praktike ishte një mënyrë për të shijuar liritë e burrave si pirja e duhanit dhe pirja e alkoolit, elementë të rrënjosur në traditën e burrneshës.
Këtu përfshihej edhe pirja e pijes tradicionale shqiptare, rakisë, e rezervuar historikisht për burrat. Tani, Drandja jo vetëm që e pi atë, por edhe e prodhon.
Drandja thotë se zgjedhja për t’u bërë burrneshë i dha më shumë liri në shoqëri.
“Kudo që shkoja, merrja respekt të veçantë dhe ndjehesha mirë. Më respektonin si burrë dhe jo si grua… Kështu ndihesha më e lirë”, thotë Drandja.
Edhe pse është krenar për sakrificat që ka bërë për t’u bërë burrneshë, Drandja pranon edhe ndjenjat e vetmisë dhe thotë se ka pasur edhe dyshime.
“Mendova për një moment se si do të ishte të kisha një fëmijë që mund të kujdesej për mua… Isha shumë sëmurë dhe askush nuk ishte afër për të më ndihmuar. Por ishte vetëm për një moment, një sekondë”.
Në atë kohë, duke u përballur me një shoqëri me mundësi të kufizuara për gratë, ato që u bënë burrnesha e shihnin zgjedhjen e tyre si një fuqizim. Ishte “një lloj proteste e shndërruar në sakrificë”, thotë Afërdita.
Megjithatë, duke zgjedhur të jenë burra, ato po forconin pa dashje normat gjinore duke pranuar rolin e gruas si inferiore.
Edhe në kryeqytet, jeta për të rejat sot mund të jetë e vështirë. Valerjana nëpërmjet rrjeteve sociale u mundua të fliste për të drejtat e grave, por mori shumë mesazhe negativë.
“Kam marrë shumë mesazhe nga burrat, madje edhe mesazhe kërcënuese për jetën… duke më sfiduar pse po flisja për të drejtat e grave”, thotë ajo.
Ajo ka fotografuar tezen dhe burrneshat e tjera, si një mënyrë për të dokumentuar një traditë në zhdukje.
“Shpresoj që brezat e ardhshëm të interesohen për këtë temë, sepse është pjesë e historisë sonë si traditë”, thotë Valerjana.
“Tani nuk ke nevojë të jesh burrneshë për të shijuar liritë. Si një grua moderne nuk ka nevojë të betohesh”.
Gjystina nuk fokusohet te çmimi që pagoi për respektin, sakrifikimi i identitetit të saj femëror, por te liria që i dha vendimi i saj.
“Nuk do të ketë më burrnesha, unë do të jem e fundit”, thotë ajo.
Ajo pranon se ndonëse mund të mos merrte të njëjtin vendim sot, nëse do të mund të kthehej pas në kohë, do t’i bënte të gjitha përsëri.
“Ndihem krenare që jam burrneshë, nuk jam penduar”.
