Nga Daniel Petrick / BIRN / Stamboll
Në videoklipin e baladës dygjuhëshe të Shyhrete Behlulit të vitin 2020 “Jam Shqiptar/Ben Arnavutum” (“Unë jam shqiptar”), ylli turk i popit Sinan Akçil ulet në një monument të përbërë nga simbole kombëtare shqiptare, boshnjake dhe turke në lagjen Bayrampaşa të Stambollit. Atje, në qendër të komunitetit shqiptar në Turqi, Akçil ankohet për një gjendje që është e zakonshme për brezin e ri të turqve me prejardhje shqiptare: “Unë jam shqiptar por/ nuk mund të flas shqip/ajo në zemrën, por jo në gjuhën time”.
Kënga flet për identitetin e fortë kulturor të shumë shqiptarëve të lindur në Turqi, ndërsa teksti shqip i Behlulit kujton tre valët e emigrimeve të shqiptarëve në Turqi, të cilat ndanë shumë familje.
Për dekada, shqiptarët në Turqi, si dhe komunitetet e tjera jo-turke, u detyruan në publik ta lartësonin identitetin e tyre në një turqizëm homogjen. Por gjatë 20 viteve të fundit një sërë faktorësh kanë çuar në një rritje të përqafimit dhe festimit të trashëgimisë shqiptare në Turqi, si dhe në përpjekje të përbashkëta për t’u rilidhur me kulturën, gjuhën dhe tokat që paraardhësit e tyre emigrantë lanë pas 50 deri në 110 vjet më parë.
Një rezultat i kësaj tendence ishte dhe hapja në Bayrampaşa në vitin 2013 e Qendrës së parë Kulturore të Ministrisë së Diasporës të Kosovës. Me fonde të përbashkëta nga komuna lokale, Qendra Kulturore e Kosovës punon për të rritur kontaktet kulturore midis Kosovës dhe Turqisë dhe për të promovuar kulturën kosovare dhe atë shqiptare.
Nëse Akçil dëshiron të mësojë shqip, ai do të ishte mëse i mirëpritur të bashkohej në shkollën e natës falas që ofrohet nga Kamil Bitiş, drejtori i qendrës dhe punonjësi i vetëm i saj. Mësimi pasqyron një interes të vogël, por në rritje për mësimin e gjuhës shqipe në Stamboll. Mësimi i shqipes është ofruar prej kohësh në një numër shoqatash kulturore shqiptare dhe për pesë vitet e fundit në Universitetin Teknik të Yildizit.
Sipas Bitiş, i cili që nga fillimi i viteve 1990 ka qenë i përfshirë në aktivizmin shqiptar në Turqi, interesi për mësimin e gjuhës shqipe u shtua pas luftës për pavarësi të vitit 1999 në Kosovë. Edhe pse shqiptarët e Turqisë i kushtonin vëmendje të madhe shtëpisë së tyre stërgjyshore në ish-Jugosllavi gjatë viteve 1990, dhuna dhe kushtet e paqëndrueshme parandaluan shumicën e vizitave, duke e bërë gjuhën shqipe me përdorim të kufizuar praktik. “Por pas luftës, njerëzit filluan ta vizitonin më shpesh Kosovën”, tha Bitiş dhe komunikimi me të afërmit kërkonte riinvestim në aftësitë e tyre për të folur shqip.
Praktikisht të gjithë nxënësit e Bitiş kanë të paktën pjesërisht prejardhje shqiptare, por siç tha ai për BIRN pak para pandemisë së COVID-19, “ne kemi nxënës të çdo moshe dhe të çdo niveli gjuhësor në klasat tona. Për shembull, në klasën e mbrëmshme kishim një nxënës të shkollës fillore dhe një dentist 77-vjeçar në pension i cili ka lindur në Tetovë, në Maqedoninë e Veriut. Kemi 17-vjeçarë dhe 73-vjeçarë – njerëz të çdo moshe.”
Lindur në Turqi, por prapë ndihet shqiptar
Ceren Çelik ka qenë një nga nxënëset e pakta të qendrës pa trashëgimi shqiptare. Me origjinë nga Antalia, në jug të Turqisë, ajo po studionte në Stamboll ndërsa po përgatitej të bashkohej me prindërit dhe vëllain e saj në Kosovë, ku ata ishin zhvendosur disa vjet më parë për të hapur një biznes bizhuterish.
Tani me klientët dhe miqtë e saj në qytetet e Suharekës dhe Prizrenit në Kosovë ajo flet shqip me siguri, por kur filloi të mësonte, “Unë nuk dija asgjë për Kosovën apo shqip”, tha ajo.
“Ata janë të gjithë njësoj si turqit. Kanë lindur në Turqi, por në fakt janë shqiptarë”, tha Çelik, duke përshkruar shokët e saj të shkollës. “Jam e sigurt se ata madje e duan më shumë Ataturkun sesa unë, por ndihen shqiptarë dhe duan të vizitojnë familjen e tyre në Kosovë dhe Maqedoni dhe të dinë sa më shumë për historinë e tyre.”
Ashtu si Çelik, shumica e nxënësve më të rinj po mësojnë shqip për herë të parë, por aftësitë gjuhësore në klasat e Bitiş dalin në pah. Shumë janë si dentisti në pension, i cili u transferua në Turqi nga Tetova në moshë të re. Ai flet rrjedhshëm shqip, por përdor një dialekt rajonal të brezit të prindërve të tij dhe dëshiron të praktikojë shqipen standarde. “Disa nxënës dinë shqip, por fjalori i tyre është shumë i vogël”, tha Bitiş. “Ndoshta kur ishin të vegjël ata flisnin shqip, por tani dinë vetëm 500 fjalë, ose dinë vetëm fjalë që lidhen me ushqimin ose fenë. Ndonjëherë ata e dinë mirë shqipen, por është plot terma në maqedonisht dhe serbisht.”
Një pjesë e nevojës për kurse të gjuhës shqipe vjen nga fakti se shumë prej atyre që kanë lindur në trojet shqipfolëse po vdesin shpejt. “Për nxënësit e moshuar, me kalimin e kohës dhe faktin që miqtë me të cilët ata erdhën në Turqi vdesin, aftësitë e tyre për të folur shqip ulen”, tha Bitiş. Gjithnjë e më shumë, brezat e rinj nuk kanë askënd në familjen e tyre për të praktikuar gjuhën.
Ishte pikërisht kjo prirje që motivoi një grup shqiptarësh në lagjen Merdivenköy të Stambollit që të nisnin një shoqatë të re kulturore shqiptare tre vjet më parë.
Siç tha një shqiptar i lindur në Turqi në shoqatë: “Ne flisnim shqip me prindërit tanë, por nuk kishte asnjë nevojë apo mundësi tjetër për ta zhvilluar më tej gjuhën tonë. Por ne bëmë shumë gabim që nuk e folëm këtë gjuhë me fëmijët tanë.”
Pothuajse çdo shqiptar në Merdivenköy i ka rrënjët nga qyteti Kaçanikut në Kosovë dhe nga fshatrat përreth tij. Familjet e tyre erdhën në Turqi në vitet 1930 dhe fund të viteve 1950. Kur shqiptarët emigruan në Turqi, shumë rindërtuan fshatin ose i zgjeruan rrjetert familjare në metropol. Ashtu si shqiptarët e Merdivenköy janë pothuajse tërësisht Kaçanikli, shqiptarët nga Shkupi janë përqendruar në Bayrampaşa, ndërsa shqiptarët që jetojnë në lagjen Küçükçekmece në Stamboll janë në mënyrë disproporcionale nga Peja në Kosovë dhe Kumanova në Maqedoninë e Veriut.
Ndërkohë që në të kaluarën një rrugë e tërë e Stambollit mund të përbëhej nga shqiptarë nga një fshat i vetëm, duke ndryshuar dinamikën urbane, asimilimi, martesa me jo-shqiptarë dhe vdekjet e brezit të vjetër i kanë dhënë fund këtyre hapësirave ku flitej dendur shqip. Në vend të kësaj, shqiptarët po krijojnë një hapësirë të re përmes aktiviteteve dhe orëve të gjuhës në shoqatat kulturore.
Presidenti i shoqatës Merdivenköy, Ziya Şenkardeş, thotë: “Ne kemi një grup nxënësish që përbëhet nga njerëz nga brezi i ri deri në moshën 65-vjeçare. Është bukur që 65-vjeçarët të vijnë dhe të mësojnë, por ne hapim klasa veçanërisht në mënyrë që të rinjtë të mund të mësojnë.”
Për të dhënë mësim në klasa, ata punësuan Kremtim Krasniqin, një instruktor dhe aktor nga Kosova dhe një banor prej disa vitesh në Stamboll. Megjithëse puna nuk kishte lidhje me profesionin e tij normal, Krasniqi pranoi të punonte me shoqatën “sepse sa shumë dëshironin këta njerëz ta zhvillonin shqipen e tyre dhe të qëndronin të lidhur me Kosovën”, tha ai.
Siç tha një burrë në shoqatë për BIRN: “Ne ndihemi si shqiptarë që thjesht ndodh të jenë shtetas turq. Familjarët tanë janë në Kosovë, zemra dhe shpirti jonë janë atje. Ne jemi thjesht me trup në Turqi.”
Valët emigracioni që datojnë prej shekujsh
Lagja e Stambollit në Arnautköy (“Fshati shqiptar” në turqisht) e mori emrin e saj që në shekullin e 15-të, një nga treguesit e shumtë që shqiptarët kanë qenë në Anadoll prej shekujsh. Gjatë asaj kohe ata luajtën një rol vendimtar në Perandorinë Osmane dhe disa nga figurat më të rëndësishme historike osmane kishin prejardhje shqiptare.
Shumë shqiptarë gjithashtu luajtën role të rëndësishme në krijimin e republikës moderne turke. Autori i himnit kombëtar të Turqisë ishte djali i një shqiptari nga rajoni i Pejës në Kosovë. Historitë kombëtare shqiptare dhe turke ndajnë disa intelektualë, si Sami Frashëri.
I lindur në Shqipërinë e jugut, Frashëri ishte një intelektual shqiptar, i cili e kaloi pjesën më të madhe të jetës së tij në Stamboll dhe ndërroi jetë atje në vitin 1904. Për shqiptarët, ai është intelektuali kryesor i Rilindjes Kombëtare Shqiptare të fundshekullit të 19-të, ndërsa për turqit, të cilët e njohin atë si Şemseddin Sami, ai ishte një aktivist i hershëm dhe i rëndësishëm për reformat në gjuhën turke.
Por shqiptarët e epokës osmane u asimiluan në kulturën vendase përgjatë brezave në Turqi dhe sot pak nga shqiptarët e Turqisë mund të gjurmojnë historinë e tyre para shekullit të 20-të. Ata e gjurmojnë mbërritjen e tyre në Turqi në tre valë të mëdha emigrimi përgjatë shekullit të 20-të: në vitin 1912, periudha midis luftës, dhe në mes të viteve 1950 dhe në fund të viteve 1960.
Shqiptarët pohojnë se në Turqi ka të paktën 5 milionë shqiptarë etnikë. Megjithëse numri i turqve me prejardhje shqiptare është më i madh, numri i atyre për të cilët një identitet shqiptar luan një rol të rëndësishëm në jetën e tyre është më i vogël.
Historia familjare e drejtorit të Qendrës Kulturore të Kosovës, Kamil Bitiş, është emblematike e këtyre valëve historike të emigrimit.
Bitiş lindi në vitin 1959 si Kamil Bytyqi në fshatin Sllovi të rrethit Lipljan të Kosovës dhe erdhi në Turqi në vitin 1964, në moshën pesë vjeçare kur gjyshi i tij zhvendosi 16 anëtarë të familjes në Stamboll.
Kur u larguan nga Kosova dhe Jugosllavia, që ata menduan se nuk do t’i shihnin më kurrë, zyrtarët serbë – Kosova në atë kohë ishte provincë e Serbisë – e regjistruan mbiemrin e tyre si Bitiç. Me të arritur në Turqi, ata u detyruan “të turqizonin” emrin e tyre. Nga mirënjohja që iu dha strehim, shumë të sapoardhur shqiptarë zgjodhën mbiemra turq simbolikë pa asnjë lidhje me mbiemrat e tyre shqiptarë, të tillë si “Öztürk”, që do të thotë “puro turk”. Por gjyshi i Bitişit donte një mbiemër turk që t’i kujtonte familjes të kaluarën e tyre shqiptare, kështu që Bytyqi u bë Bitiş.
“Kur erdhëm, gjyshi im pyeti se ku jetonin shqiptarët”, tha Bitiş. “Ata ishin këtu në Bayrampaşa, kështu që këtu u vendosëm dhe kemi 55 vjet që jetojmë këtu.” Disa vite pas mbërritjes, dhjetëra anëtarë të familjes së madhe po jetonin pranë njëri-tjetrit në Bayrampaşa.
Bitiş e mësoi shpejt turqishte në rrugë dhe në shkollë, por në rrethin e tij shumë përdornin vetëm shqipen. “Në të kaluarën të gjithë fqinjët tanë ishin shqiptarë, e gjithë familja jonë ishte bashkë”, tha Bitiş, “kështu për shembull sot nëna ime, e cila është në mes të të tetëdhjetave, ende nuk mund të flasë mirë turqisht.”
Babai i Bitişit, si shumë burra shqiptarë, gjeti punë në ndërtim, ku punoi së bashku me boshnjakët, torbeshët, goranët dhe turqit etnikë ballkanas, të cilët kishin migruar në Turqi në të njëjtën kohë me shqiptarët.
Çfarë i solli kaq shumë shqiptarë dhe myslimanë ballkanas në Turqi gjatë viteve? Për familjen e Bitişit, qëllimi ishte të shpëtonin nga shtypja serbe. Gjyshi i Bitişit kishte parë babanë dhe xhaxhain e tij të vriteshin nga ushtria serbe në 1912, kur Serbia mori Kosovën nga Perandoria Osmane.
Ai më pas u arratis në Turqi në vitet 1920 për të shmangur rekrutimin ushtarak në Ushtrinë Jugosllave, por u kthye në Kosovë pas disa vitesh. Në mjedisin antishqiptar të Jugosllavisë pas Luftës së Dytë Botërore, gjyshi i Bitişit kishte një parandjenjë. “Gjyshi dhe babai im i druheshin asaj që mund të vinte, nëse do të kishte një masakër tjetër nga serbët. Nga frika, erdhëm këtu në Turqi”, tha Bitiş.
Kjo frikë u konfirmua në vitin 1999. Në mes të prillit 1999, policia dhe paraushtarakët serbë mbërritën në fshatin Sllovi të familjes Bitiş ku dogjën dhe plaçkitën shtëpitë dhe masakruan 35 njerëz. Nga 16 viktimat, eshtrat e të cilave u zbuluan më vonë në bazën ushtarake Batajnica pranë Beogradit, tre ishin Bytyqi.
Shqiptarët në Turqi u mobilizuan politikisht në vitet 1990, duke lobuar në qeverinë turke për të mbështetur shqiptarët në Kosovë dhe për të mbështetur bombardimet e NATO-s ndaj Serbisë. Bitiş ndihmoi në sjelljen e një numri liderësh shqiptarë të Kosovës si Ibrahim Rugova dhe Fehmi Agani në Turqi në vitet 1990 për t’u koordinuar me shqiptarët dhe për të kontaktuar me qeverinë turke.
Pasi shpërtheu lufta në vitet 1998 dhe 1999, shumë shqiptarë të Kosovës gjetën strehë në Bayrampaşa dhe Turqi, shpesh me të afërmit.
Historia e familjes Bitiş nuk tregon vetëm emigrimin e shqiptarëve në Turqi, por pasqyron edhe sfidat në ruajtjen e gjuhës shqipe dhe kulturës shqiptare jashtë atdheut. Gruaja e Bitişit është një shqiptare familja e së cilës erdhi në Turqi në vitin 1912 dhe e ruajtën gjuhën shqipe për breza të tërë sepse u vendosën në një fshat që ishte pothuajse tërësisht shqiptar. Megjithëse fëmijët e Bitişit flasin shqip, ata të gjithë u martuan me turq jo-shqiptarë. “Kjo do të thotë se nipërit e mbesat e mia janë fëmijë shqiptarë që nuk flasin shqip dhe me siguri s’do ta dinë kurrë”, tha Bitiş.
Por Bitiş e sheh këtë asimilim si të natyrshëm dhe pothuajse të pashmangshëm. Ashtu si shumë shqiptarë në Turqi, ai ka dëshirë ta përhapë dhe ndajë kulturën e tij sa më shumë që të mundet.
Për këtë qëllim, ai nuk kërkon para për të mësuar shqip. “Disave u pëlqen të shkojnë në ndeshje futbolli”, tha Bitiş. “Ka të tjerë që u pëlqen të shohin televizor ose të udhëtojnë.” Por hobi i Bitişit është ndryshe: “Jam i lumtur edhe nëse arrij t’u mësoj qoftë edhe një fjalë të vetme shqip një ose dy personave.”
