Karl Patsch (1895-1945) ishte arkeolog dhe historian austriak. Qe drejtor i Muzeut të Bosnje-Hercegovinës deri në 1918 dhe i Institutit për Hulumtime Ballkanike në Sarajevë, në 1921 qe profesor në Universitetin e Vjenës.
U muar edhe me historinë e ilirëve dhe të shqiptarëve. Në 1904 në Vjenë botoi gjermanisht edhe librin “Sanxhaku i Beratit”, në 1923 librin “Ilirët”, dhe në 1925“Gjendja ekonomike e Shqipërisë në kohën e kaluar”. Patsch beson në etnogjenezën e shqiptarëve nga ilirët, por gjithmonë edhe me një dimension trak. Kjo teori mbijeton edhe sot.
“Ilirët” u përkthye në shqip nga Karl Gurakuqi në 1925.
Nga ky libër, po citoj disa pasazhe, kryesisht që lidhen me mitologjinë e ilirëve.
Karl Patschi me një stil të qartë shënon:
“Sikurse të gjithë popujt e natyrës, domethënë popujt që jetojnë në gjirin e natyrës, ashtu edhe ilirët formonin besimin e tyre, zotat e vet sipas prirjes shpirtërore, po ashtu sipas qenies së tyre, karakterit që kishin, gjendjes së vendit e punës që bënin. Ata qenë politeistë dhe Zotat e tyre kishin forma të ndryshme, siç ndodhte edhe te popujt e tjerë të Europës.
Është e ditur se ilirët si luftëtarë që ishin, doemos që kishin edhe zotin e tyre të luftës i këtilluar me emrin Medaurus (Medauri), i cili kishte në Risinium, në qytetin e mbretëreshës Teuta, një shenjtërore të përmendur. Ilirët e përfytyronin këtë zot si një kryetrim gjigand e të përveçuar, në majën e një kali zjarrmor, e me një shigjetë në dorën e djathtë, që mban përpjetë.
Pylli e gjëja e egër ishin nën mbrojtjen e një hyjneshe; livadhet dhe gjëja e gjallë mbroheshin sërish prej zotash të tjerë, të cilët kur nderoheshin me përshpirtje, mbronin gjënë e gjallë prej rreziqesh e sëmundjesh dhe sigurisht shtonin farën e tyre. Një zot të veçantë, që quhej Bindus, Ilirët e kishin për krojet, përrenjtë e lumenjtë. Një shenjtërore e këtij zoti u gjet në një gërmim të bërë në Bosnje. Në viset e hershme të Japodëve, afër qytetit Bihaç në Bosnjën veri-perëndimore, buron një krua i madh me ujë të kthjelltë nga një e çarë shkrepi. Ky krua quhet Privilica, ku freskohet çdo njeri që kalon aty pari. Në sheshin përpara këtij kroi ishin, – sikurse janë edhe sot, – shumë pemë të mëdha me hije të madhërishme, e pikërisht këtu në këtë vend i bënin fli zotit duke therur cjeptë. Ky vend i shenjtë ilir që edhe në kohën romake, jo vetëm qe ruajtur, por edhe qe zbukuruar me monumente, siç ishte zakoni i kohës. Ndërmjet pemëve e përpara rrëzave të tyre ndërtoheshin sheshe kulti e shenjtimi të parët përdoreshin për flijimet që thereshin në nderim të zotit, e të dytët ndërtoheshin prej njerëzve që bënin ndonjë lutje a përkushtim për një qëllim të caktuar ose që stoliseshin për bukuri.
Këto sheshe ndërtoheshin më tepër prej bujarëve ose princërve, që kishin nëpunësira të larta në dorë kështu bie fjala një herë të bukur përkushtimi e kishte ndërtuar një bujar, që quhej Licinius Teuda, i cili ishte praepositus et princeps Japodum, i pari e bujari i Japodëvet.
Në Shqipëri ka qenë një shenjtore shumë e përmendur, e cila i ishte kushtuar hyjneshës së pyllit e të gjësë së egër, që më vonë u këtillua me emrin latinDiana, pasi këtë hyjneshë me të njëjtat cilësi e patën edhe Romakët që sundonin vendin. Kjo shenjtore, që ishte si një tempull i madh, gjendej në fisinKandavi, në provincën Kandavia (në lindje të Elbasanit), në një vend që thirrej po me këtë emër Kandavia.
Hyjnesha quhej pra Diana Kandavieniss. Vendi ishte në rrugën e moçme e të përmendur Via Egnatia; por se ku më hollësisht nuk dihet por thuhet se vendi është për t’u kërkuar në gjirin e Shkumbinit afër Babisë.
Muzeu kombëtar shqiptar do ta ketë për detyrë të bëjë gërmime e studime më të thella; në qoftë se gjendet tempulli, atëherë puna e bërë ka për t’u shpërblyer njëqindfish, pse aty do të gjenden edhe sende të tjera të cilat kanë për të na vlejtur për historinë e vendit.
Shumë hyjnive ilire ua dimë vetëm emrat, por vetitë e tyre e për çfarë nderoheshin, mjerisht deri më sot nuk kemi mundur t’i zhvillojmë.
Ndër këto hyjni kemi hyjnesha Ika, Futossika, Latra e Sentona, ashtu edhe hyu Armatus, i cili nuk ka të bëjë fare me fjalën latine arma e, sigurisht, me kuptimin e saj.
Përveç hyjnive të përgjithshme, çdo fis pastaj kishte hyjninë e hyjneshën e tij. Sikurse u pa, Ilirët kishin tempuj, shenjtërore, sheshe, por përkundrazi kulti e besimi i tyre qe anikonik (pa fytyra, pa figurë, pa shtatore a relief). Këta ua muarën më vonë grekëve e romakëve e ua përshtatën zotave të tyre. Kështu, bie fjala, për hyjneshën e pyllit e të gjësë së egër zgjodhën fytyrën e hyjneshës romake Artemis – Diana, për hyjnitë e livadheve e të gjësë së gjallë muarën fytyrat e hyjnive Pan e të Nimfave, për hyun e krojeve Bindus zgjodhën fytyrën e Neptunit, etj., etj.
Ilirët nuk patën priftërinj; për rrjedhojë flijimet për hyjnitë mund t’i therte çdokush mjaft që të dinte si t’ua përkushtonte perëndive. Është për t’u përmendur, se Ilirët, ashtu edhe trakasit, njihnin e përdornin në mënyrë të përveçuar edhe njerëzit për fli.
Për shembull, kur Leka i Madh mësyu Ilirët e jugut, në krahinën e sotme të Korçës, për të mbajtur larg rrezikun, bënë fli tre djem e tri vajza.”
Patschi bën kështu nga skicat e para të besimeve mitologjike të ilirëve, që pati ndikim.
Karl Patsch është i pari që vë re se alfabetin latin ilirët e plotësonin edhe me dy germa të tyre origjinale. Patsch shkruan:
“Në Lisiçiqi afër Konjëc-it në Hercegovinë, në fushën e Narentës, janë gjetur tre mbishkrime varrezash, të cilat janë shkruar latinisht, por në fjalët autoktone kanë shkronja ilire të posaçme, për ata tinguj, për të cilët alfabeti latin nuk kishte shenja përkatëse. Sikurse shihet prej shkrimit të emrit Posauljonis e Jaci,Ilirët kishin një j të posaçme.
Një pjesë e një mbishkrimi varreze prej Lisiçiqi-t afër Konjëc-it në Hercegovinë: – … an-norum-XXVI e-t Aurelio Val-e-rio av-u-neu-l-o, de functo-an-no-rum-XL, Aurelius- Dazas p-ro-p-ietate-.
e për më tepër, siç shihet në emrin Dazas, kishin një shkronjë frymore, që nuk u përgjigjej as s dhe as z të latinishtes.
Nga këto mbishkrime, pra, shohim qartë, se gjuha ilire, sikurse thamë, ishte edhe tinguj të tjerë, që nuk i kishte latinishtja, e se ilirishtja në të dytin qindvjet mbas Krishtit (sepse këto mbishkrime janë prej kësaj kohe) qëndronte e gjallë pranë latinishtes.
Mbi të gjitha provat, ajo që flet më shumë se gjithçka, është gjuha e sotme shqipe, që sot në botën linguistike në shkallë ndërkombëtare e shkencore mbahet si vazhduesja e vetme e ilirishtes.
E qëndrimi i patundur i gjuhës na tregon edhe një ndërgjegje të fortë kombëtare.
Ky përfundim vërtetohet edhe prej një lajmi shumë më të vonshëm: Shën Hieronimi, një shkrimtar i përmendur, i cili lindi rreth vitit 350 pas Krishtit në kufirin verior të Dalmacisë në vendin Stridon, e që vdiq në Betlehem në vitin 420, na kujton se në studimet e mëvonshme të shumë dijetarëve. Këto shënime qenë përfundimisht stimuluese sepse synonin një sintezë nismëtare.
Patschi artikuloi një koncept shkencor për ilirët e bazuar në arkeologjinë dhe filologjinë (toponimet dhe emrat e ilirëve në lashtësi).
Patschi beson se gjuhën e tyre ilirët e kanë përdorur deri në antikitetin e vonë, pavarësisht se ende nuk janë gjetur mbishkrime të mirëfillta ilire.
Në mbishkrimet latine, që ilirët i kanë përdorur ka aty këtu edhe ndonjë veçori që lidhet me alfabetin latin në kohën e tij në Dalmaci e në Panoninë kufitare, flitej barbarisht, dmth jo latinisht, por ilirisht.”
***
Mesjetologu i madh Konstandin Jireček në veprën e tij “Historia e serbëve” botuar në 1911, flet për “Kohën parasllave” të trojeve ilire dhe natyrisht analizon dëshmitë arkeologjike që lidhen me ilirët.
Ky dijetar e pranon se shqiptarët janë pasardhësit e ilirëve. Kjo është e rëndësishme.
Ai i njeh të dhënat e autorëve antikë mbi ilirët, është i informuar edhe për monumentet e tyre mbivarrore, si dhe për objektet përkatëse që i përkasin si trashëgimi dëshmuese për ilirët e lashtë, në trojet qendrore të gadishullit të Ilirisë para ardhjes së sllavëve, që erdhën si një dyndje e madhe.
Konstandin Jireçek është megjithatë i kufizuar në shqyrtim, për arsye se kishte parasysh rezultatet kërkimore para vitit 1911. Megjithatë në mënyrë fragmentare ai përpiqet të bëjë një sintezë. Ai shkruan:
“Perënditë e ilirëve vizatohen dhe përmenden ende në mbishkrimet e periudhës romake: perëndia e luftës Medaurus, e cila vërvit një armë mbi një dori të zjarrtë, perëndia e ujit dhe burimeve Bindus te japodët, perëndesha Latra në vendin e liburnëve, Sentona, Iria dhe Ica në Istria etj.
Çuditërisht mungon çdo përmendje e priftërinjve. Në periudhën romake perënditë vendase u zëvendësuan nga ato të ngjashme romake, sidomos nga Silvanus (Pan), Diana, Liberi dhe Libera. Tanimë prej kohësh kultet e heronjve dhe të perëndive helene kishin hyrë në zonën bregdetare. Një djalë i Kadmosit dhe i Harmonias, varret e të cilëve tregohen në Rhizon, i quajtur Illyrios, në burimet greke del si babai mitik i fisit të derës mbretërore vendëse. Një tjetër gjenealogji tek Appiani e bën Illyriosin si bir të ciklopit Polifem dhe të nimfës Galateia; nga bijtë dhe bijat e tyre fiset ilire kanë marrë emrat e tyre, të Autarieus, Dardanos, Parthó, Daorthó, Dassaró etj.
Mbetje të besimeve të gjarpërinjve dhe të dragonjve, siç sqarohet nga biografia e Shën Hilarionit të Gazas, e shkruar nga Hieronymusi babai i kishës, ekzistonin ende rreth vitit 365 në Epidaur (Ragusa vecchia); një dragua (boa) duhet të ketë ngrënë njerëz dhe gjedhë, derisa i shenjti e vrau kuçedrën me zjarr. Nga besëtytnitë vendase te Pliniusi është ruajtur një shënim mbi syrin e keq që sjell vdekjen tek ilirët dhe tribalët.
Të vdekurit kishin zakon t’i varrosnin poshtë tumave, të cilat në zonën karstike janë ndërtuar me gurë dhe në brendësi të vendit me dhé. Nga e njëjta kohë ato ruajnë pjesërisht skelete, pjesërisht varre të djegur. Në vendin e lashtë të trakëve sheh kodërvarret më të larta në vendet më të thella, në lugina, fusha dhe stepa.
Ndërsa tek ilirët gjenden nekropole të mëdha zakonisht në malet e shkretë; ndoshta donin t’i varrosnin të vdekurit pikërisht lart, afër qiellit, yjeve, Hënës dhe Diellit në qetësi të përjetshme. Të gjitha fushat e varreve të mëdha të hulumtuara deri tani, vijnë nga periudha e akullnajave, me pak gjurmë të ndikimit grek, sidomos nekropolet gjigante në Glasinac në malet në lindje të Sarajevës të hulumtuar rrënjësisht nga Hoernes dhe të tjerë. Glasinac na kujton sendet e gjetura në “malin e varreve” në fshatin Koman në Shqipëri, në qafat e ngushta të Drinit në lindje të Shkodrës.
E njëjta gjë vlen për një fushë varresh me rreth 200 kodërvarre, në malet midis Çaçak dhe Arilje, në fshatrat Negrishor dhe Markovica”.
Siç e thashë më sipër për Jeriçekun, ishte i kufizuar në njohjen më me detaje të besimit të ilirëve, pra bën një përshkrim dhe asgjë më tepër. Jeriçek është i bindur në lidhjet e ilirëve me trakët. Ai nënvizon:
“Fqinjët lindorë të ilirëve ishin trakët, të shpërndarë nga Karpatet e Transilvanisë (Siebenbürgen) mbi Danub dhe Hemus deri në ngushticat detare përtej Azisë së Vogël, ku atyre u përkisnin Phrygen, Mysier dhe Bithynen. Ekziston një numër i madh toponimesh të kështjellave të tyre (-diza, -dizos), fshatrash (-dava, – para) dhe termash (germ-) që janë të njohura. Emrat trakë të njerëzve, zakonisht me dy rrënjë, të cilat shfaqen ende në kohën e Justinianit, janë krejt të ndryshëm nga ato të ilirëve dhe të kujtojnë ato të armenëve dhe persëve: Auluporis, Bithitralis, Dinikenthos, Mukaporis, Rhaiskuporis etj. Të rrallë janë emrat me një rrënjë ose format e shkurtuara, si Kotys, Bithys apo Seuthes.
Të huajve u binte në sy zakoni trak për të bërë tatuazh, të cilin Straboni e përmend edhe te japodët në Iliri.
Sa më fisnik të ishte një trak apo trake, aq më të shumtë ishin vizatimet e djegura plot mund me gjilpërë që nuk iu del ngjyra kur lahen, me të cilat zbukuronin fytyrat dhe gjymtyrët.”
Tradita e tatuazhit me simbolikë mitike është jo rastësisht edhe tek trakët edhe tek ilirët. Por ka edhe raporte të ndërsjellta të tjera të besimit mitologjik. Jireçek thotë se:
“Te kultet e perëndive trake nganjëherë nuk mungonin flijimet e njerëzve. Perëndia e dritës dhe e bubullimës me mjekër Zbelthiurdosi më vonë u identifikua me Zeusin.
Bendisi, Artemisa trake, në piktura është paraqitur me hark dhe heshtë mbi një dre duke kalëruar, e shoqëruar nga qentë e gjahut. Por perënditë më të përmendura ishin Savadiosi ose Sabaziosi dhe i afërmi i tij Dionisi, nderimi i të cilit bëhej me zdërhallje të pirash dhe orgjira dhe qendrën e tij e kishte në tempullin e malit të besëve në pyjet konifere të Rodopeve.
Mbi tryezat prej guri të të gjitha madhësive, të gjetura nga Kostandinopoja deri në Dardani, është pikturuar perëndia trake e Herosit apo “kalorësi trak”, i shoqëruar nga qentë, drerët apo luanët.
Matanë qëndrojnë getët me perëndinë e tyre të natyrës Salmoksis, prifti i lartë i të cilit, këshilltari i mbretit, jetonte keq në Starbo në shpellën e një mali të shenjtë.
Duhet lexuar tek Herodoti se si u varros traku fisnik: gruaja e preferuar u vra dhe u varros bashkë me të, u kremtuan lojëra lufte dhe u mbush një kodër e lartë varri (χωμα).”
Trakët dhe ilirët kanë bashkëjetuar gjatë dhe padyshim në shumë raste kanë qenë simbioza biologjike, historike dhe shpirtërore. Dimensioni trak në substancën ilire ka qenë i pranishëm, ka ndikuar në etnogjenezën e shqiptarëve pasardhës.
Po nënvizoj disa lidhje të vërtetuara edhe më pas nga arkeologjia.
Kulti i Kalorësit, i mbiquajtur edhe si Kalorësi Danubian, ose Kalorësi Trak, dëshmohet në disa monumente në Dardani dhe në Shqipëri. Shoh që edhe hyu ilir Medaur është kalorës, po kështu për mendimin tim, në pllakën e gjetur në Selcën e Poshtme e shekullit III para erës së re, kalorësi mbrapa të cilit është Radmi në formë gjarpëri dragua duhet identifikuar kulti i Medaurit kalorës si një simbiozë trako-ilire.
Një skulpturë e Artemisit e gjetur në Apoloni (shekulli III para erës sonë) është Artemisa trake.
Është një kult kryesor në Apoloninë e Ilirisë. Skulptura është një vepër e shquar artistike e epokës helenistike.
Pse nuk kemi në këtë rast kultin e Artemisës greke, por atë trako-ilire? Kjo shpjegohet edhe me popullsinë etnike ilire në Apoloni, roli i tyre shoqëror tregon edhe rolin e kultit mitologjik të parapëlqyer e të demonstruar prej tyre.
Kult tjetër i përhapur në Shqipëri në epokën romake është edhe kulti i Sabasit (Sabaisos). Kult sinkretik i lindjes, i identifikuar si përshtatje me kultin e Dionisit, kult i mistereve orgjike.
***
John J. Wilkes, profesor i arkeologjisë greke dhe romane në Institutin Arkeologjik, University College në Londër është edhe ilirolog i shquar. Wilkes merret me kërkime dhe studime arkeologjike të periudhës romake dhe sidomos për Europën Lindore. Në Angli ka drejtuar gërmimet arkeologjike në kështjellën e Adrianit në Skoci. Ka bërë kërkime intensive sidomos në Pallatin e Dioklecianit në Split të Kroacisë si dhe në Spartë. Në 1992 ai botoi në Angli veprën e tij“The Illyrians”, që u ribotua edhe në SHBA.
Në 2005 Shtëpia Botuese Bocchus e botoi në shqip, përkthyer nga Abdyrrahim Myftiu. Është një vepër e një mjeshtri gjakftohtë të analizës dhe sintezës. Dua të veçoj posaçërisht prej këtij librin (“Ilirët”) çfarë ve në dukje Wilkes për besimin dhe aspektet e mitologjisë ilire, bazuar kryesisht në të dhënat arkeologjike. Wilkes nënvizon:
“Sa i përket ushtrimit të besimit fetar ndër ilirët nuk ka dëshmi që të krahasohen me dëshmitë për ritin e varrimit. Nuk kemi mjete për ta vendosur në këtë kuadër përmendjen e atij flijimi njerëzor, që disa ilirë kryen përballë ekspeditës së Aleksandrit të Maqedonisë më 335 p.e.sonë. Disa autorë grekë përmendin me neveri sjelljet e egra të ilirëve, sidomos zakonin e përdorimit të kafkës së armikut si gotë për të pirë. Praktika e sakatimit të të burgosurve mund të ketë qenë arsyeja përse autariatët i vrisnin të dobëtit dhe të plagosurit e vet, në mënyrë që ata të mos binin në duart e armikut të gjallë e në gjendje për t’u ngrënë. (Nikolla i Damaskut, Përmbledhje zakonesh, frag. 115). Në rrafshin më shpirtëror ilirët pa dyshim merreshin shumë me fuqinë e magjisë e të syrit të keq. Ajo çka rrëfen Plini, se ndër ilirët kishte nga ata që “mund ta ngulnin syrin e keq, t’i bënin magji atij që ia ngulnin vështrimin e madje edhe ta vrisnin” (HN 7.16), përsëritet një shekull më pas nga Aul Geli (9.4, 8) në përmbledhjen e tij me biseda të intelektualëve romakë. Besimi te fuqia e syrit të keq mbetet e përhapur në mbarë Ballkanin, por nuk ka asnjë arsye që të mendohet se ai e ka prejardhjen posaçërisht prej ilirëve.
Ndryshe nga keltët, dakët, trakët ose skithët, nuk ka të dhëna që ilirët të kenë përpunuar një kozmologji të njëtrajtshme, ku të bazohej e të përqendrohej ushtrimi i fesë.
Një etimologji e emrit ilir e lidhur me gjarprin do të përkonte, në qoftë e vërtetë, me shumë paraqitje të asaj specieje në Ballkanin jugor.
Emrat e fiseve të veçantë mund të jenë formuar në po atë mënyrë, emri “taulantë” nga “dallëndyshe” ose “enkelejtë” nga “ngjalë” dhe “helidonë” nga “njerëz-kërmij”. Emri “delmat” del i lidhur me fjalën shqipe delmë (dele), kurse “dardan” me “dardhë”. Disa emra vendesh del se kanë të njëjtat prejardhje, ndër ta “Ulqin” nga “ujk”, ndonëse të lashtët anonin nga lidhja me Kolkin-in.
Nuk ka dyshim se ilirët i pranonin forcat e mbinatyrshme dhe i njihnin hyjnitë, fuqia e të cilëve shprehej në peripecitë e jetës së përditshme, te shëndeti dhe sëmundjet, te begatia dhe te katastrofat e natyrës. Format simbolike shfaqen në çdo variant zbukurimi. Më e zakonshmja ndër to është Dielli, me të cilin lidheshin zogjtë, gjarpërinjtë, kuajt dhe svastika, e cila del se përfaqëson lëvizjen diellore.
Te liburnët dhe te fqinjët e tyre venetë imazhi i varkës-diell pasqyron diskun-Diell, që bartet nëpër kupën qiellore.
Në Slloveni modelet e një karroje të tërhequr me kalë mund të jenë paraqitje e koçisë së Fedonit, një mit grek rreth kreut të Adriatikut. Te ilirët e veriut, ndër simbolet e lidhura me adhurimin e diellit janë ato të shpendëve të ujit dhe kuajve bashkë me një sërë motivesh gjeometrike, por në jug vendin kryesor e zë gjarpri.
Kulti i Diellit ndër peonët, të cilët banonin ndërmjet maqedonasve dhe dardanëve, është përshkruar nga një autor i shekullit II të e.sonë në qendër të një disku të vogël në majë të një shtize të gjatë (Maksimi i Tirit, Filosofoumenai 2.8, 6).”
Kulti i flijimit njerëzor, siç e përmend Herodoti dhe Plutarku nuk ka ekzistuar vetëm tek ilirët, por edhe tek trakët dhe popuj të tjerë të lashtësisë. Nuk e dimë emrin e hyjnisë kryesore të ilirëve, por unë mendoj se ky flijim lidhet me hyun e luftës dhe fitores Medaurin.
Mund të shtoj se ekuacionet e emrave taulantë = dallëndyshe, enkelej = ngjala, helidonë = njerëz kërmij, si dhe dalmat = dele nuk duhet të jenë një rastësi.
A mund të hidhet teza e një feje të hershme të zoomorfizmit, ku hyjnitë kanë pamje shpendësh (bota e ajrit) ngjalash (bota e ujit) dhe delesh (bota e tokës) që sëbashku me kultin e Diellit formojnë një kozmogoni zanafillore të ilirëve.
Nuk duhet hedhur poshtë pa argumente shteruese kjo tezë e imja.
Wilkes vazhdon më tutje në tablonë e mitologjisë ilire duke thënë:
“Figura e gjarprit ishte një simbol i fuqishëm, sidomos tek ilirët e jugut. Edhe në periudhën romake çiftit të gjarpërinjve Drakon dhe Drakena i kushtoheshin altare në Dardani (afër Shkupit). Ai ishte zbukurim fundor për karficat, byzylykët, gjerdanët, varëset, etj. Simboli i pjellorisë dhe i fuqisë, gjarpri më pas u pa si paraqitje e mospranimit të ndikimit të krishterimit në jetën shpirtërore të ilirëve.
Kjo del nga përshkrimi i Shën Jeromit (nga Iliria) për jetën e Shën Hilarionit, i cili erdhi në Epidaur në vitin 365 të erës sonë për ta çliruar popullin e vet nga tmerri i gjarprit gjigand Boas, me nam se hante bagëti e njerëz. Shenjtori e vrau gjarprin dhe të krishterët e përkujtuan për një kohë të gjatë këtë fitore (Jeta e Shën Hilarionit 9).
Në atë trevë figura e gjarprit sillte ndër mend jo vetëm legjendën e Kadmit, por edhe lidhjen ndërmjet Epidaurit ilir dhe kultit të hyjnisë shëruese Eskulap nga Epidauri në Greqi, ku gjarpri zinte vend të dukshëm. Vrasja e gjarprit prej Shën Hilarionit duhet të ketë patur ndikim simbolik te njerëzit e kësaj treve.
Një listë figurash dhe sendesh, që duket të kenë patur kuptim simbolik për ilirët, do të përfshinte më se 60 syresh nga periudha pararomake dhe romake. Disa vinin prej gjetiu, nga ultësirat në veri – svastika me koka kuajsh, nga keltët – përdorimi i smaltit të kuq, nga Egjeu i epokës së bronzit – sëpata e dyfishtë, pëllumbat, luanët dhe maskat funerale, kurse nga viset më në lindje – sfinksi dhe macja.
Duket se nuk ka patur një hyjni të vetme ose mbizotëruese në Iliri dhe disa adhuroheshin vetëm në vise të caktuara. Kështu, një varg hyjnish dalin vetëm në Istria, përfshirë Eian, Malesokun, Borian dhe Irian. Anzotika ishte Afërdita e liburnëve dhe shfaqet në figurën tradicionale të perëndeshës klasike.
Hyjni të tjera vendore qenë Latra, Sentona dhe nimfa Ika, e adhuruar në Istrian lindore në një burim, që edhe sot mban atë emër. Te japodët, krerët e fiseve në burimin Privilika pranë Bihaçit i kushtonin altarë hyjnisë vendore Bind, i identifikuar me Neptunin, perëndia klasike i burimeve e i deteve.
Në veri të japodëve, altarët kushtuar Vidasos dhe Thanës te burimet e ujërave të nxehta të Topushkos nxjerrin në pah identitetet vendore Silvan dhe Diana, një kombinim i njohur në shumë dedikime në trevat e Dalmacisë. Nganjëherë emri i hyjnisë vendore është vënë në trajtën latinisht, për shembull, Armatus në Delminum (Duvno), i cili ishte një zot i luftës i delmatëve, si dhe latini Liber, i cili paraqitet me atributet e Silvanit dhe Terminit, mbrojtësi i kufijve.
Vepra “Ilirët” e Wilkes është kontribut i ri, i ndërkombëtarizuar, për disiplinën shkencore të ilirologjisë.
