Nga Rudina Xhunga
Rrugëtimi 300-vjeçar Kolonjë-Ederne-Aleksandropul
Janë 14 fshatrat përreth lumit Evros në Greqi. I kanë bërë shqiptarët, me grekët bashkë. Më shumë se 30 mijë shqiptarë banojnë Feresin, Tiqeron, Poron, Ardhanjon, etj. Kanë lënë Qytezën dhe Qafëzezin e Kolonjës në shekullin e 17 dhe për dyqind vjet kanë jetuar në Turqi. Në 1920, i përzunë nga Ederneja turke, si grekë ortodoksë. Shqiptarët kaptuan një lumë dhe ndërtuan një jetë, ca hapa tej kufirit, në Greqi. Në Ibrik Tepe, Alltentash, Sulltanqoi kanë lënë shtëpitë dhe varret. Këtu kanë fëmijët, arat dhe njëri-tjetrin. Humbën e harruan shumë në rrugën e gjatë Kolonjë-Ederne-Aleksandropul, veç gjuhën dhe gjakun jo.
Ca prej tyre janë kthyer të shohin tokën e të parëve. Dhe që kur provuan koranin e Pogradecit, nuk i shijojnë si më parë sardelet e grekut. Ndërsa këngët, këngët e Kolonjës, i kanë me vete dhe i përcjellin jetë pas jete.
Rudina Xhunga: Kur dhe ku shkuan shqiptarët nga Qyteza 300 vite më parë? Si nisi e gjitha?
Nasho Jorgaqi: Është një histori më shumë se tre shekullore. Po t‘i pyesësh ata në Greqi, thonë që “ne i kemi rrënjët në Shqipëri”, “kemi tre mëmëdhe, Shqipërinë, Turqinë, Greqinë”. Është një histori që nis nga Mesjeta e vonë dhe për fat të keq mbështetemi më shumë në gojëdhëna, sesa në dokumente. Them kështu, sepse kur vet Noli shkroi në autobiografinë e tij dhe nuk e dokumentoi lëvizjen e bashkëfshatarëve të vet nga Qyteza, mendo se ç‘mund të themi ne të tjerët.
Rudina Xhunga: Ata thonë se nuk janë arvanitas, por shqiptarë.
Nasho Jorgaqi: Po, ata e quajnë veten shqiptarë dhe ndryshojnë nga arvanitasit. Arvanitasit janë shqiptarë që kanë emigruar nga shek i XII e këtej, ndërsa ata që emigruan në dy dekada para shekullit të XX, quhen alvanos që do të thotë shqiptarë.
Rudina Xhunga: Pse e benë gjithë atë rrugë deri në Edernenë turke?
Nasho Jorgaqi: Siç dihet, në Mesjetë ka pasur shumë lëvizje të popullsisë.
Dihet gjithashtu që dhuna feudale, sjelljet, trajtimi që u bënin pushtuesit turq shqiptarëve, veçanërisht fshatarësisë, sillnin pasoja. Kështu që nga fundi i shekullit të XVIII ndodhi një eksod masiv i shqiptarëve të disa fshatrave siç ishin Qyteza, Qafzezi, Vithkuqi, Gostivishti etj., për arsye të tjera që ne nuk i dimë drejt Trakës. Traka ishte jo vetëm rruga që të çonte drejt Stambollit, por ishte gjithashtu një vend i begatë në kuptimin që kishte vende pune bujqësie, shumë toka pjellore, klimë shumë të mirë etj. Kështu që këta u gjendën e zonën e jugut të Edernesë dhe krijuan komunitetin e tyre dhe këta ishin fshatra shqiptare, se grekët i quanin Arnautqoi, që do të thotë fshatra shqiptare.
Gjithsej ishin 7-8 fshatra dhe kryeqyteti i tyre ishte Ibrik-Tepeja, fshati i Nolit që ata e quanin Qytezë, por patën dhe të tjerë afër njeri-tjetrit, apo dhe më larg. Ishin për shembull Alltëntashi, Sulltanqoi, Karaxhaklli, Mandrica etj. Këto ishin fshatra të banuara plotësisht nga shqiptarë dhe këto deri para disa kohësh ruanin pastërtinë etnike të fshatrave të tyre. Ka dy legjenda për sa i përket ardhjes së shqiptarëve.
Është eksodi që fliste për shekullin e XVIII dhe legjenda që flet për shekullin e XVI. Në legjendë thuhet se Sulltan Selimi donte të ngrinte një xhami të madhe dhe të konkurronte me xhaminë e Mekës dhe pyeti se cilët ishin njerëzit më të mirë të gurit dhe i thanë se mjeshtërit janë në Epir, në një vend që quhet Kolonjë. Meqë kishte si vezir Mehmet Sokolin, Kryeministër me origjinë shqiptare, dha porosi që këta mjeshtër të merreshin nga Epiri dhe pikërisht nga Kolonja. Këta ndërtuan një xhami në Ederne, që është madhështore, e arkitektit Sinani, edhe ky shqiptar, dhe u ndërtua me 999 dritare dhe jo me 1000, se ashtu e kishte vetëm xhamia e Mekës. Meqë xhamia doli shumë e bukur, sipas legjendës, ai pyeti se çfarë donin këta mjeshtër si shpërblim dhe ata kërkuan që të qëndronin aty ku ishin, së bashku me familjet e tyre që i kishin në Epir. Ua plotësoi dëshirën dhe kështu u ndërtuan këta 7-8 fshatra, që ishin të populluara nga shqiptarë.
Artan Lame: Ndoshta nuk duhet të bazohemi shumë në legjenda, sepse në të vërtetë nuk kam dëgjuar që kolonjarët të jenë mbajtur ndonjëherë për mjeshtër guri dhe n.q.s do ishin të shekullit të XVI, nuk do të mund të ruanin atë gjuhë. Do të kishin më tepër gjuhën e arvanitasve.
Nasho Jorgaqi: Është një dilemë, që as Noli nuk mundi ta zgjidhte dhe sipas tij, këto ishin koloni ushtarake të ndërtuara qysh në kohën e Bizantit. Perandorët e Bizantit kishin nevojë për luftëtarë dhe thërrisnin njerëz nga vende ku trimëria shitej, pra ishin luftëtarë me pagesë, të cilët luftonin në mbrojtje të Kostandinopojës. Mirëpo, mesa duket, perandorët e Bizantit e panë të arsyeshme që këta luftëtarë të kishin dhe familjet e tyre afër dhe kështu që u dhanë atyre tokën që ishte toka më e mirë e Trakës. Sipas Nolit, këtë trashëgimi të Bizantit do ta merrnin edhe sulltanë dhe turqit t‘u shërbenin perandorisë bizantine dhe perandorisë turke.
Rudina Xhunga: Versioni juaj z. Lame?
Artan Lame: Gjithçka nis me tronditjen e perandorisë turke në shekullin e XVIII, shthurjen e përgjithshme të rendit feudal, shthurjen e kontrollit shtetëror nga lart dhe fuqizimin e të gjithë bejlerëve, pashallarëve, që pati kulmimin e vet me pashallëqet e Shkodrës dhe të Janinës. Në këtë kuadër, janë këto lëvizje, eksode të mëdha, sidomos të popullsisë së krishtere, të cilat shtyheshin nga popullsitë myslimane, që shtyheshin nga presioni i madh nga lart i këtyre feudalëve të fuqizuar jashtë kontrollit shtetëror. Rasti më klasik i kësaj, është shkatërrimi i Voskopojës, pra pas lulëzimit fantastik të saj në shekullin e XVIII, në 1769 fillon rrënimi i parë i Voskopojës, derisa shekulli i XIX e gjeti të rrafshuar totalisht atë. Në këtë kuadër, ka ndodhur dhe kjo lëvizje që ma kanë treguar pleqtë e familjes dhe të fshatit. Të parët e mi dhe myslimanët e parë janë vendosur në Qytezë rreth vitit 1780 dhe kanë ardhur nga Zharkanji, një fshat tjetër në Kolonjë, pa u ngatërruar me pjesën ortodokse të fshatit. Këto familje të para myslimane, të ardhura nuk duhet të kenë pasur një bashkëjetesë jo tepër miqësore me ortodoksët dhe pas një bashkëjetese të vështirë, ku duhet të kenë pasur edhe konflikte me armë me ta, ortodoksët u detyruan të largoheshin. Ata u larguan nga Qyteza, duke krijuar dy fshatra, disa themeluan Qytezën e Devollit, ndërsa pjesa tjetër iku në Turqi në Thrakën turke, të cilët kanë populluar fshatrat që gjetën atje.
Rudina Xhunga: Kur shkuam në Aleksandropulos banorët atje thoshin “vijmë nga Qyteza, vijmë nga Qafzezi”. Kur do dokumentohet e gjitha kjo?
Nasho Jorgaqi: Unë mbështes tezën, që këto janë një bashkësi që janë zhvendosur në Mesjetën e vonë d.m.th në shekullin e XVIII. E para, sepse ata flasin një gjuhë të kuptueshme, shumë më e qartë se ajo e arbëreshëve të Greqisë dhe akoma më e qartë se ajo e arvanitasve. E dyta, ata janë të ndërgjegjshëm se nga kanë ardhur. Fshatarët e Ibrik Tepesë thonë që kanë ardhur nga Qyteza e Kolonjës, fshatarët e Sulltanqoit thonë që kanë ardhur nga Qafzezi, fshatarët e Kraxhaklisë thonë se kanë ardhur nga Gostivishti, që tregon se ata janë të qartë se nga e kanë prejardhjen e tyre, e cila është Shqipëria.
Shumëkush mund të thotë se këto janë mendime të Nolit, se janë koloni të ardhura nga koha e Bizantit, si qëndron tamam çështja?
Noli ishte historian i mirëfilltë dhe besoj se tezat e tij janë të vërteta. Sipas Nolit, këto koloni ose ngulime janë të lashta si ngulimet shqiptare, ndërsa mosha e popullimit është e re, që tregon se këto ngulime here pas here janë rinovuar, janë përtërirë me shqiptarë të ardhur nga Shqipëria në kohë të ndryshme. Rilindësit kanë qenë të interesuar në dijeni të ekzistencës së arnautqoive. Më 1868, Thimi Mitko, i bën letër De Radës dhe thotë se në jug të Edernesë janë disa fshatra shqiptare. Po këtë informacion ia jep edhe Dhimitër Kamardës. Më 1895, Sami Frashëri, do të shkruante për ekzistencën e këtyre fshatrave shqiptare. Në vitin 1910, Mithat Frashëri ka shkuar në këto fshatra dhe i ka parë vet ato, i cili dha një dëshmi shumë interesante ku thotë “vet qytetarët nuk e dinin se kur kishin ardhur”, por ai vet kishte shkuar te varret dhe kishte parë se gurët e varreve datonin jo më larg sesa koha e Ali Pashë Tepelenës.
Rudina Xhunga: A ka arkiva në Stamboll apo diku tjetër?
Artan Lame: Është e padiskutueshme që arkiva duhet të ketë, vetëm se problemi qëndron se arkiva turke ka një pjesë të madhe të historisë së Shqipërisë, por është në një gjuhë tepër e vështirë për t‘u kuptuar, për të mos thënë fare e pakuptueshme. Të gjitha arkivat otomane janë në osmanishten e vjetër, gjuhë që n.q.s në fillim të shekullit të XX çdo njeri që dinte shkrim e këndim, dinte osmanishte, praktikisht të gjithë shqiptarët që dinin shkrim e këndim dinin osmanisht, mjaftuan dy breza, 70-80 vjet dhe sot në të gjithë Shqipërinë numërohen 3 ose 4 persona gjithsej.
Nasho Jorgaqi: Këto quhen regjistra kadastrale dhe dihet që osmanitët tanë kanë bërë një punë të lavdërueshme me regjistrat që kanë ardhur nga arkivat osmane. Për të gjetur edhe kohën se kur janë vendosur shqiptarët në këto arvanautqoi, duhen parë më tepër regjistrat kadastrale të Edernesë, sesa ato të Stambollit.
Flet Jorgos Panajotidhis, banor i Trakës
Fara ime është shqiptare ndërsa gruaja greke, por fëmija jonë është shqiptar, ashtu si unë. Mamin dhe babin i kam pasur shqiptarë dhe këndonim në shqip gjithmonë, derisa u pleksëm me grekë dhe nisëm ta harronim shqipen. Kam lindur në një fshat, Saralli. Pleqtë erdhën nga Alltëntashi, Turqia. Erdhën me një gomar dhe me një dyshek. Ara kam, punoj, traktor kam. Tani jetojmë mirë me grekët, por përpara kishim probleme, jetonim si në Vietnam. Pasi u pleksëm, problemet mbaruan dhe tani jemi Evropë.
Rudina Xhunga: Çfarë ndodhi më pas, pse u zhvendosën në Greqi, kur ishin mirë në Turqi dhe flisnin mirë për kohën e kaluar atje?
Nasho Jorgaqi: Ky ishte eksodi i dytë në historinë e kësaj bashkësie, që ndodhi në shekullin e XX. Ishte një eksod shumë i dhimbshëm, kishte ndodhur lufta greko-turke dhe pas asaj lufte tragjike u bë dëbimi i grekëve nga Turqia. Këta, duke qenë se kishin fenë ortodokse, u identifikuan si grekë dhe lëvizja e tyre nga këto fshatra u bë brenda 24 orëve. Këta njerëz morën rrugën për në Greqi, duke kaluar lumin e quajtur Evros, ose Meris si i thonë turqit. Ishin me mijëra dhe siç kanë thënë pleqtë, kanë kaluar me gomerë, në këmbë, me plaçka nëpër krahë dhe kanë thënë se lanë gjithçka. Kur kam qenë në vitin 1981 në Ibrik Tepe, pleqtë, që kishin qenë dëshmitarë në atë kohë, thanë se i kishin gjetur shtëpitë, ashtu siç i kishin lënë. Grekët që erdhën nga Azia e Vogël u pritën mirë nga grekët dhe shteti grek, dhe u vendosën nëpër zona të ndryshme të Greqisë.
Shqiptarët e këtyre 7-8 fshatrave të arnautqoit u vendosen si fillim në krahinën e Aleksandropulos dhe në këtë zonë ata u vendosën në fshatrat greke e nuk krijuan fshatra shqiptare, por sipas të dhënave që kemi, ata në fshatrat greke zënë 5 deri në 90%, duke u vendosur në Feres, Qipi, Pepel, Ardhanjo, Poros, Apollo, ndërsa të tjerët u vendosen në zona të tjera të fshatrave të Greqisë si Qimono, Sako, Kavili, Portokalis etj.
Intervistë me stërstërnipin e Fan S. Nolit në Feres
Krisopulos Aleksandros: Noli ishte vëllai i gjyshes sime. Gjyshi im, nga ana babait, ishte grek dhe nuk i donte shqiptarët dhe thoshte “shqiptarët bashkë me Fan Nolin morën Vorio-Epirin. Kur vinin kartolina, gjyshi i hidhte në zjarr dhe i digjte.
Rudina Xhunga: Kur do vish në Shqipëri?
Krisopulos Aleksandros: Nuk e di, por kam shumë dëshirë të vij dhe të shoh vendet andej, se gjyshërit, gjyshet dhe të gjithë të tjerët ishin nga Qyteza.
Rudina Xhunga: Çfarë bëri në të vërtetë Noli z. Jorgaqi?
Nasho Jorgaqi: Noli është figura emblematike e shqiptarëve të kësaj bashkësie. Noli ka shumë merita në historinë shqiptare, por një nga meritat e tij më të mëdha është fakti që ai krijoi kishën autoqefale ortodokse shqiptare. Ishte ide gjeniale e Nolit, që në një moment të caktuar të Rilindjes sonë kombëtare, i lindi mendimi që të krijojë kishën e pavarur ortodokse shqiptare. Dihet, që grekët e identifikonin fenë ortodokse me kombin grek dhe të gjithë ata që ishin ortodoksë ishin grekë. Noli do të dëshmonte, siç e tregoi vet jeta, që shqiptarët kanë fe ortodokse, por kanë kombësi shqiptare. Në këtë mënyrë ndërmori një aksion historik dhe ndikoi në krijimin e Kishës Autoqefale Ortodokse shqiptare. Kështu Noli, gjeti çelësin për t‘i bashkuar, për t‘i bërë të ndërgjegjshëm shqiptarët ortodoksë dhe për t‘i vënë në shërbim të lëvizjes kombëtare.
Artan Lame: Roli dhe ndihmesa e Nolit, në çështjen e ndarjes së kufijve të jugut, pas Luftës së Parë Botërore në Konferencën e Paqes ka qenë i jashtëzakonshëm, që jugu i Shqipërisë të mbetej serish i Shqipërisë, pasi edhe pas Luftës së Parë Botërore sërish nga fillimi kufijtë e Shqipërisë u vunë në diskutim.
Flet Petro Kolijoni nga Tiqero
Rudina Xhunga: Nga erdhën gjyshërit e tu?
Petro Kolijoni: Thuhet se erdhën nga Korça.
Rudina Xhunga: Nga cili fshat i Korçës?
Petro Kolijoni: Nga Kolonja e Vithkuqit. Kam qenë atje, dhe kur isha herën e parë nuk dija shumë, ndërsa kur shkova herën e dytë kishte ndryshuar shumë. M‘u duk sikur linda, pashë ata pleq e plaka, ara. Kur shikoja ata pleq më dukej sikur shikoja gjyshin tim.
Rudina Xhunga: Kush ta ka mësuar gjuhen shqipe, si e ke mësuar?
Petro Kolijoni: Të parën gjuhë mësova shqipen, greqishten e mësova në shkollë, sepse derisa hyra në shkollë nuk e dija, të gjithë flisnin shqip.
Rudina Xhunga: Mendon se do ishte mirë të hapej një shkollë në gjuhën shqipe, që fëmijët të mësojnë shqip?
Petro Kolijoni: Ia kemi kërkuar kryetarit të fshatit tonë dhe ai tha që do të bënte diçka, por më vone nuk u bë gjë. Do t‘ia kërkojmë prapë kur të vijë kryetari i ri.
Rudina Xhunga: Po fëmijëve ai ke mësuar shqip?
Petro Kolijoni: Jo, sepse ne nuk e dimë me të shkruar, vetëm me të folur dhe ata e kuptojnë pak, por nuk e flasin. Edhe gruan e kam shqiptare, nga një fshat këtu afër, sepse këtu të gjithë shqiptarë janë, por disa nuk e pranojnë.
Rudina Xhunga: Pse nuk e pranojnë që janë shqiptarë?
Petro Kolijoni: Për çështje politike.
Rudina Xhunga: Kush e ka fajin që shqiptarët dhe grekët here pas here kanë probleme, politika apo vetë njerëzit?
Petro Kolijoni: Për mendimin tim është sëmundje e vjetër, që e kanë sjellë priftërinjtë, të cilët thoshin që ata që janë të krishterë janë grekë.
Rudina Xhunga: Po ti si mendon?
Petro Kolijoni: Mua nuk më intereson se çfarë feje ka tjetri. Unë di që, të gjithë këtu jemi shqiptarë dhe që jemi nga e njëjta farë, rrënjën e kemi nga Shqipëria. Herën e parë që shkova në Pogradec dhe Korçë njoha një shok dhe e pyeta: “kur ishe i vogël çfarë përrallash të tregonte gjyshja?”.
Dhe e di ç‘më tha? Një përralle që mua ma tregonte gjithmonë gjyshja ime dhe të dy çuditeshim, sesi në vende të ndryshme dhe pa pasur lidhje me njeri-tjetrin, dinim të njëjtat përralla. E përqafova dhe i thashë që jemi vëllezër dhe nga e njëjta farë.
Rudina Xhunga: Si arritën ta ruanin gjuhën shqipe kaq mirë?
Nasho Jorgaqi: Ata vetë thonë që farën tonë e ruajti gjuha. Gjuha qe shtylla pas së cilës ata u mbajtën për shekuj me radhë. Duke dëgjuar ata e kupton qartë që është një toskërishte e Shqipërisë juglindore, d.m.th kolonjare e pastër në konstrukt, në fjalë, në tingull pavarësisht nga trysnia e greqishtes apo turqishtes. Petro, për shembull, tha që ne i kishim shkronjat dhe nga frika e autoriteteve turke apo e priftërinjve grekë, i fshehëm këto shkronja nëpër lakra. Mirëpo erdhën buallicat, të cilat hëngrën lakrën dhe i hëngrën dhe shkronjat dhe kjo është arsyeja pse nuk lexojmë e shkruajmë dot.
Flet Joanis Bakalidhis nga Feres
Rudina Xhunga: Si u gjendët në Feres, nga Shqipëria në Turqi, nga Turqia në Greqi?
Joanis Bakalidhis: Nga ajo që më kanë treguar gjyshërit e mi dhe nga dokumentet që kam, gjyshërit kanë ikur nga Shqipëria në vitin 1780. Fara jonë është nga Qafëzezi. Njerëzit nga Kolonja kanë ikur më tepër për të gjetur punë.
Rudina Xhunga: Po nga Turqia në Greqi, nga Edernea në Evron greke si erdhën?
Joanis Bakalidhis: Kur u bë lufta turko-greke, në 1920-1921, u bë marrëveshja e Lozanës, mes Kryeministrit, turk Ataturk dhe atij grek Venizellos, në të cilën thuhej se ndarjet do të bëheshin në bazë të fesë, nga çfarëdo vendi të ishe, shqiptar, grek, turk, nuk kishte rëndësi, sepse ndarja bëhej nëse ishe i krishterë apo mysliman. Ata që ishin mysliman në Greqi u çuan në Turqi dhe anasjelltas.
Rudina Xhunga: Si u ruajt gjuha dhe sa pranohet që jeni nga Shqipëria, edhe pse jetoni në Greqi prej shekujsh tani?
Joanis Bakalidhis: Po jam shqiptar, si të mos ruhet gjuha. Ne e mësuam gjuhën nga nëna, nga babai, nga gjyshi, nga gjyshja. Nuk dinim gjuhë tjetër. Kur ishin në Turqi kishim gjuhën shqipe, kur erdhëm këtu në Greqi kemi prapë gjuhën shqipe.
Rudina Xhunga: Sa fshatra janë gjithsej me shqiptarë dhe sa banorë kanë?
Joanis Bakalidhis: Në rrethin Evro janë 14-15 fshatra dhe gjithsej kanë 30-32 mijë banorë.
Rudina Xhunga: Por pashë shumë njerëz që e kanë harruar gjuhën shqipe, e pashë vetëm te moshat e mesme dhe moshat e mëdha dhe jo te të rinjtë. Çfarë duhet bërë për ta ruajtur që të mos shuhet?
Joanis Bakalidhis: Tani është problem. Më parë të gjithë flisnim shqip. Kur shkova në klasë të parë në shkollë, 7 vjeç, nuk dija greqisht dhe të gjithë ishin si unë. Në lagje kishim 2-3 familje greke dhe nga fëmijët e tyre mësuam edhe greqishten. Ndërsa tani po fillon të harrohet, se kur nuk ka shkollë dhe është vështirë që të ruhet.
Rudina Xhunga: Çfarë keni bërë për të kërkuar një shkollë dhe pse është e pamundur?
Joanis Bakalidhis: Kur erdhëm nga Turqia nuk kishim mendje për shkolla, më pas filluam të hynim në shkollat e grekut. Më 1939 doli një leje që nuk lejonte që ne të flisnim shqip, por nuk i dëgjuam dhe vazhduam ta flisnim atë. Shkuam në shkollat greke dhe atëherë nuk kërkuam shkolla shqipe, por më vonë, në 1981-1982 filluam të kërkonim mundësinë për të hapur shkolla shqipe, por kryetari që ishte në atë kohë, nëpërmjet një gjyqi, nuk na la.
Rudina Xhunga: Do të kërkoni prapë një shkollë për gjuhën shqipe, apo të krijoni një shoqatë këtu në Evro?
Joanis Bakalidhis: Ta kërkojmë tani është pak e vështirë. Por unë them që do ishte mirë që Ministria e Arsimit të na jepte leje të hapim shkolla, ku të bëhen 2 orë mësimi të gjuhës shqipe, në këto fshatra që të ruajmë të paktën gjuhën shqipe se ne tashmë jemi grekë këtu, thjesht duam të ruajmë gjuhën dhe gjuha ruhet nëpërmjet shkollave.
Rudina Xhunga: Kur ishe herën e fundit në Shqipëri dëgjove për problemet e Himarës dhe nuk të erdhi mirë. Pse?
Joanis Bakalidhis: Për çështjen e Kosovës dëgjova që kur të bëhet e pavarur do të bëjmë dhe ne Vorio-Epirin. Kosova është tjetër çështje, Himara është tjetër. Kosova ka rreth 2 milionë banorë dhe ata kanë të drejtë ta fitojnë pavarësinë, për mendimin tim. Kam qenë në Kosovë dhe më vjen keq për gjërat që serbët iu kanë bërë atyre. Unë kam dëgjuar se Himara ka shqiptarë. Di që në Dropull ka minoritet, por jo në Himarë.
Rudina Xhunga: Thoni vazhdimisht se jeni shqiptar. E thoni po kaq lehtë edhe kur jeni me grekë? A keni probleme me njëri-tjetrin, me njerëzit, me shtetin, me policinë?
Joanis Bakalidhis: E themi që jemi shqiptarë, por këta nuk duan ta pranojnë. Vjen një grek dhe thotë “ti nuk je shqiptar, ti je grek” dhe mua ndonjëherë më zë inati dhe i them “e di unë si jam, nuk do ma tregosh ti mua”. Kur isha i vogël dhe shkoja në shkollë kisha dëgjuar nga gjyshi për Skënderbeun dhe se ishte shqiptar. Një ditë pyeta mësuesen e historisë dhe i them se kam dëgjuar që Skënderbeu është shqiptar. Atë e zuri inati dhe më tha se kush ma kishte thënë. Ne fillim u frikësova, por më pas i thashë që ma kishte thënë gjyshi. Kur mbaroi ora e mësimit, m‘u afrua dhe më tha që ishte grek, por pas shumë vitesh m‘u kujtua kjo, se lexova në gazetën greke, ndër më të mirat, se Akademia e Athinës pranoi në 1985 se Skënderbeu ishte me origjinë shqiptare.
Rudina Xhunga: Z. Jorgaqi, kur u kthyet nga këto zona, ju sigurisht vutë në dijeni Akademinë e Shkencave. Si ka mundësi që asnjë njeri nuk u interesua më tej?
Nasho Jorgaqi: Kur u ktheva, shkrova një artikull në revistën “Ylli” dhe për pesë vjet grekët nuk më dhanë vizë dhe unë e pësova nga kjo gjë, vetëm pse guxova të them që ka shqiptarë në Trakë. Kam mbledhur shumë këngë, materiale dhe i kam depozituar në Akademinë e Shkencave, por nuk është treguar interes i veçantë për t‘i studiuar.
Flet emigranti Koço Saro nga Korça që jeton në Tiqero
Rudina Xhunga: Si erdhe deri në Tiqero?
Koço Zaro: Erdha pa karta, me iniciativën time nga e keqja, nuk kishim bukë të hanim. Në fillim erdhëm në këmbë dhe rrinim në mal e punonim me drutë e flinim në kolibe. Për gjashte vite punova me drutë në Kostur, pastaj ika në Pelomaidh, prapë në këmbë dhe pa karta. Nga atje shkova në Selanik dhe zura një vend të ri pune në ndërtim, por prapë isha pa karta. Erdha pastaj këtu në Evro, shkova në polici, ku kisha disa dokumente të sojit tonë, që kishin kohë që kishin ardhur në Greqi, të cilat i mora në Kalkidhiqi me ndihmën e një shoku grek, por që është me origjinë nga Shqipëria. Në këtë mënyrë mora kartat.
Rudina Xhunga: E dije që këtu në Tiqero kishte kaq shumë shqiptarë?
Koço Saro: Nuk e dija fare. Fillova të njihesha me ta pak nga pak, flisja me ta shqip, se pleqtë kishin shumë dëshirë të flisnin dhe dëgjonin shqip. Këtu mora vesh se fshatarët në Tiqero dhe në shumë fshatra të tjerë rrotull kishin ikur nga Shqipëria në Turqi dhe më pas kishin ardhur këtu në Greqi. Shumë prej tyre duan të shkojnë në Shqipëri, të shohin vendin nga kanë ardhur baballarët e tyre. Jetoj tani mes shqiptarëve dhe nuk e ndjej që jetoj në vend të huaj.
Rudina Xhunga: E ke menduar ndonjëherë sesi shqiptarët ndërtuan një vend kaq të bukur këtu në Greqi dhe atje në Shqipëri jo. Si mendon, pse nuk e bëjmë dot këtë gjë?
Koço Saro: Ne nuk e bëjmë dot se nuk kemi qeveri, nuk kemi shtet, nuk kemi një drejtues që të ndihmojë popullin duke i dhënë punë. Ata mendojnë vetëm për xhepin e tyre. Mua personalisht më ka marrë piramida 45 milionë lekë.
Rudina Xhunga: Do ndonjëherë të kthehesh në Shqipëri prapë, apo je mirë këtu?
Koço Saro: Këtu jam shumë mirë. Edhe sikur të dua unë të shkoj, nuk duan fëmijët se u rritën këtu, u mësuan me shoqërinë dhe me jetën këtu. Ne që lindëm e u rritëm në Shqipëri na vjen keq për vendin dhe duam ndonjëherë të kthehemi, por duam të shohim jetën e fëmijëve dhe prandaj rrimë këtu.
Artan Lame: Është e qartë se është brezi i ri, ai që nuk do të shkëputet nga jeta që bën atje. Megjithatë, është një teori që thotë se është brezi i tretë i emigrantëve, ai që kërkon të rindjejë nevojën e rrënjëve.
Nasho Jorgaqi: Dua të them, se pavarësisht nga problemet, unë besoj në miqësinë e popujve, në bashkëjetesën e tyre, në fqinjësinë, dhe nga ky udhëtim u binda se ky është një mendim i drejtë
22 qershor 2007
Marrë me shkurtime nga emisioni “Shqip” në “Top Channel”, nga Rudina Xhunga.
/dritare.net
