Kohët e fundit ju botuat dy vëllimet poetike, “Pakt” dhe “Shkruar në eter”, pse kjo pritje e gjatë, pas botimit të vëllimit poetik “Të kisha thënë për lotin”, rreth 15 vite më parë?
Ndoshta nuk mendoj ashtu. Për poezinë, apo dhe për artin në përgjithësi, nuk ekziston koncepti, “vonë”, apo “herët”. Ndoshta këto dy vëllime, apo dhe një më pas tyre, kanë ekzistuar tek unë, edhe ashtu pa u botuar. Botimi, le të themi është një rutinë, e cila thuajse nuk ka lidhje me krijimin. Ka autorë që kanë një lloj rregullshmërie, si për krijimin, ashtu dhe botimin, duke vendosur një harmonie mes këtyre dyjave. Në këtë drejtim, mbase duhet thënë se nuk jam i rregullt, po mbase edhe duhet thënë se botimi i asaj që shkruaj, nuk është se më kthehet në një merak të madh. Unë ndihem mirë duke shkruar poezi. Kjo më mbush. Botimi, apo mos botimi i atyre që shkruan është një proces që nuk mund të krahasohet me procesin e krijimit.
Ju shkruani sepse e ndjeni se keni diçka për thënë, apo se doni t’u jepni të tjerëve diçka të bukur që mendoni se e keni brenda vetes?
Ajo që më bënë të shkruaj, ndoshta është më “egoiste” se këto dy arsye që përmendni. Poeti së pari, si tërë krijuesit e tjerë, është një qenie njerëzore. Ai shpesh e ndjenë se stofi i ambientit përreth i rri ngushtë, a ndoshta mendon se ka plotë gjëra që e trishtojnë dhe do të donte të ishin ndryshe. Ai kërkon që të krijojë një botë nga e para. Mua më pëlqen të krijoj një ishullin tim, një ishull që të jetë i bërë nga e para nga unë. Jam i lumtur që poezia ma krijon një mundësi të tillë. Dhe kështu i vë vetes si detyrë, që atje në ishull, ku nuk dua të më trazojë askush, të ndërtoj konturet e këtij ishulli. Marr çfarë dua me vete, marr ata njerëz që dua, zgjedh të gjitha detajet që më duhen atje në ishull, shpesh rri dhe i vetëm krejt. Të kuptohemi, ky është ishull poetik, ky është një ishull që nuk ekziston, por që unë e krijoj mes poezisë. Unë shkoj atje mes poezisë, dhe kur kam ndërtuar gjithçka që doja, kuptoj se ky krijim është i varur tërësisht nga arti poetik. E theksoj këtë fakt, se kur vjen çasti që ti rehatohesh në këtë ishull, kur vjen çasti që i thua vetes, “ja e përfundove dhe këtë punë”, kur mendon se tani mund të jetosh ca kohë i qetë në këtë ishull, mund të zhgënjehesh totalisht. Këtu në ishullin e sapo ndërtuar, ke pranë ata që do pafund, nuk ke zhurmat dhe lotët e botës, nuk ke ato gjëra që të trishtojnë, por rezulton e gjitha ajo që ke bërë nuk është aspak një ishull, po një pellg lotësh, ku ti mbytë veten. Duke qenë se ky është një ishull poetik, befas zbulon se ti ke marr me vete gjithë trishtimet e botës, që rrinë mbi ty dhe imazhin e ishullit tënd si re, të rënduara nga pikat e shiut. Kjo ndodhë sepse duke dashur t’i ikësh botës, në fakt ke rënë në një kurth trishtimesh. Edhe nga përvoja ime, pse jo, unë tani e di këtë fakt, po mua më pëlqen ky “reng”, nëse do të shprehesha kështu, që i bëjë botës, sepse në fakt, tej “arratisjes në ishull”, ajo që bëjë në fakt, është se unë zgjedh trishtimet e botës, zgjedh ato më të ndritshmet, dhe mundohem t’i kthej në poezi, pra të krijoj ishullin tim.
Dhe atëherë ti i thua vetes, vërtet e ndërtove ishullin tënd poetik, po paske ke marrë me vete tërë’ trishtimet e botës. Sërish ia vlen. Ia vlen se ishullin e ndërtove sipas mënyrës tënde që do të thotë, në fund të fundit, se kjo botë ka trishtime pa fund, po ndoshta jo të gjitha shprehen ashtu si duhet. Dhe ishulli im është hapësira ku un shprehem si dua.
Në një nga poezitë tuaja, ju i luteni, thuajse i përgjëroheni dikujt që e keni të shtrenjtë, që të vij, të vij me çdo kusht, dhe nëse nuk vjen dot ndryshe, le të vij edhe si dhimbje, ose si thoni ju:” Eja zbukuromë gjithë dhimbjet e tjera”. Kjo, mos tingëllon pak si fataliste?
Jo nuk besoj se është ashtu. I vërtetë është fakti se poezia e bukur ka në boshtin e saj dhimbjen. Njeriu, kur është i lumtur mund të bëjë shumë gjëra. Mund t’i lexohet lumturia në sy, në zërin e tij, në gjuhën e trupit, mund t’i kthejë dhe disa gota vere, madje edhe mund t’ia nis dhe një kënge. Po druhem se në fund, ndoshta pa dashje, do t’i rrjedhë ndonjë pikë loti. Ndoshta ky është çasti që shpirti i tij tenton të iki drejt një realiteti tjetër, drejt poezisë edhe në një çast le të themi lumturie. Njerëzit që janë përreth, do thonë për të, qau nga gëzimi. Kjo edhe mund të jetë e vërtetë në përgjithësi, por jo për poezinë. Njeriu kur është i lumtur mund të bëj shumë gjëra, po nuk besoj se mund të bëj poetin. Andej nga vij unë, kanë një marrëdhënie të veçantë me artin poetik, e këtu kam fjalën për të dy llojet e këngëve, sepse atje në Jug, këngë quhet edhe ajo që ka lidhje me gëzimin, këngë i thonë dhe asaj që ka lidhje me vajtimin. Kaq e vërtetë është kjo sa edhe kur dëgjojnë një këngë të bukur, apo edhe kur dëgjojnë dikë që vajton thonë, ” e qanë fare”. Atje edhe kënga, por edhe vajtimi “qahet”. Dhe unë jam i bindur, se jo vetëm në këtë rrip toke ku jetojmë ne, por edhe shumë e shumë më gjerë se kaq, askund tjetër, nuk vajtohet më bukur se në Labëri. Kjo nuk ka lindur as sot as dje. Kjo nuk ka lindur, as në kohën që ne kemi pasur mundësi të gjejmë fragmente nga historia dokumentuar e vendit ku jetojmë. Kjo nuk ka lidhje as me historinë e shkruar të popujve përreth. Ajo është po kaq e lashtë sa është kjo tokë. Askund tjetër vajtimi nuk është ngritur në institucion si ndodhë në Labëri, ku ata që janë përreth asaj që vajton, së cilës mund t’i jetë djegur shpirt nga një vdekje tejet tragjike, duket se harrojnë vdekjen e shtrirë para tyre, dhe mes lotëve nuk harrojnë të mërmëritin, kjo e qanë vajin. Askund tjetër si në Labëri, ku gjithashtu edhe kënga është ngritur në institucion, ndërsa dëgjohet një iso labe, sërish njerëzit thonë, ky e qanë këngën. Nisur nga sa më sipër, unë jam i bindur se kjo traditë vajtimi e ka bërë shumë më të bukur edhe artin poetik gojor apo dhe të kultivuar. Duke nisur nga ajo që sapo më pyetët dhe konkretisht, nga vargu poetik:”Eja zbukuromë gjithë dhimbjet e tjera”, a nuk mendon se do ishte më mirë që thuhej, eja zbukuromë poezinë!?
Poezia ka një zanafillë të saj, si në hapësirë dhe në kohë, po le ta nisim nga aspekti e parë të saj. Fillimet e poezisë tënde, duhet t’i kërkojmë atje në Jug?
Natyrisht, madje jo në gjithë Jugun, por do të mjaftonte një hapësirë shumë më e vogël, aq sa mund ta përshkoj një fëmijë, thuajse duke vrapuar nga mëngjesi në darkë dhe në mbrëmje, i kapitur, por i lumtur të humbas në gjumë, me sytë tej, shumë larg, tek një vargmal, pas së cilës gjithmonë kam menduar se fillonte bota tjetër, bota e madhe. Më duhet të them se ajo pjesë e vogël e globit të madh ku linda ka një emër. Jam i bindur se është i vetmi në botë, ku një qendër e banuar ka imazhin e një femre. Sepse shkurt, unë jam biri i një Vajze, siç thirret fshati im i lindjes. Edhe vetëm po të niseshim nga ky fakt, do të thoshim se ai fshat është tërësisht femëror dhe po kaq poetik.
Nuk është imagjinata ime, por nëse bëj skicimin e relievit të këtij fshati, do të bindeni se ai fshat në pamjen fizike, ka diçka që e lidhë në mënyrë të çuditshme me vet emrin e tij. Njerëz të ndryshëm mund ta shohin sipas mënyrës së vetë, imazhin e tij, po unë që se përjashtoj dhe ndikimin që ka mbi mua emri i veçantë i këtij fshati, kam mënyrën time të leximit të asaj që shoh sa herë ndodhem përball tij, atje poshtë në udhën nacionale, por edhe ju nëse do të gjendeni një ditë përball tij, do të më jepni të drejtë.
Ky fshat është bukurisht femër edhe në imazhin e vetë fizik. Është bukurisht poetik! Sipër në krye të tij, atje ku mendohet se janë flokët e saj, është mali Tartar, që askush nuk e di pse e ka këtë lidhje me stepat ruse. Aty harlisen flokët, herë të bardhë, herë të mjegullt, e thuajse në ngjyrë qielli, në shumicën e kohës. Ky ndryshim vjen se atje frynë shumë erë, duke trazuar flokët, të Vajzës pra!
Pak më poshtë, ngjitur me të, është balli i saj, i gjerë, i bukur, dhe me një emër të denjë për ballin e saj, ballë Beu, me një “n” në fund që padyshim i është shtuar më vonë, thjesht për efekt shqiptimi. Ky ballë dhe ata flokë sipër tij, nuk janë aspak imagjinatë, por vazhdojmë më tej për tu bindur si ai fshat nuk e ka rastësisht emrin Vajzë.
Tamam atje ku duhet të jenë dy sytë e saj, ata janë realisht, sepse po tamam atje, janë dy përrenj të bukur, njeri më i bukur se tjetri, që burojnë pareshtur uji të kulluar, ndërsa unë që prirem nga imazhi poetik, do të thosha se pikojnë lot. Jam i detyruar tu kujtoj herë pas here të ndalnin pak atje poshtë tek kthesa ku shfaqet kjo vajzë, që të bindeni se nuk është kaq e thjeshtë që konstruktin e relievit të një fshati ta përfytyrosh si grua, nëse ai nuk ngjason vërtet me një grua. Ndërsa folëm për kreun e saj, për flokët, ballin, sytë dhe lotët që rrjedhin prej tyre, atje ku duhet të jetë hunda, ju garantojë se është vërtet, përmes një kodre, e cila zgjatet pak më poshtë, në mes të fytyrës së saj, më një emër hyjnor. Dhe i gjitha nuk mbaron me kaq. Poshtë hundës së saj, rruga nacionale me butësinë e saj përreth, i ngjanë buzëve të saj.
Ky është imazhi i bukur i fytyrës së Vajzës sime, ndërsa më poshtë shtrihet kurmi i saj, me ca kodrina të buta, me ca ulje dhe ngritje po kaq të bukura, me ca lugina që fshihen si me turp, mes shkozës dhe dushkut, ndërsa këmbët e saj lagen atje poshtë tek lumi i Shushicës.
Nuk di sa më kupton dhe sa je bindur se e gjitha kjo që sapo thash nuk është trill poetike. A nuk do duhej vetëm ky fakt, për tu ndjerë se bota jote ka vetvetiu brenda vetes poezi? A nuk do duhej vetëm fakti se mëma jote është një vajzë, për të thënë se kjo mëmë, pak ndryshe nga të gjitha mëmat e tjera, ta ka dhënë ndjeshmërinë e saj që në lindje!?
Dhe ju mendoni se kaq do mjaftonte që poezia të bëhej, le të themi imazhi yt i dytë?
Absolutisht jo! Nëse kalon një gardh në kopshtin e shtëpisë ku kam lindur unë, një gardh të dytë, e mbase dhe një gardhë tjetër do të gjendesh në oborrin e shtëpisë ku ka lindur poeti i madh Ali Asllani. Ky poet nuk është thjesht një njeri që ka shkruar vjersha, siç mund të ishte çdo kush tjetër. Në konceptin e banorëve të atyre anëve, rrallë mund të ndodhë që të bëhesh idhulli i tyre thjesht nga fakti se ti ke dhuntinë e vjershërimit.
Ali Asllani ishte një lloj kulti për ta. Edhe ata që ishin të lexuar, por edhe ata që nuk kishin asnjë klasë shkollë, edhe ata që kishin lexuar vargje nga ky poet, por edhe ata që nuk kishin lexuar asnjë rresht prej tij, të gjithë pra, pa asnjë përjashtim, e kishin të pranuar faktin se ky njeri ishte krejt i veçantë. Ai ishte krenaria e tyre. Kjo tregon se ata, me intuitën e tyre, e kishin pranuar këtë poet, për ata që kishte bërë ai, edhe pse nuk kishte lidhje direket me ta.
Ata e kishin pranuar për shpirtin e tij dhe kur hynë në mes shpirti, ai ka të tjera njësi matëse. Ali Asllani ishte në çdo bisedë, tek ambienti ku unë u rrita. Ishte tek prindërit e mi, e tek çdo njeri tjetër. Ai ka vdekur fizikisht, në fëmijërinë time të largët, por ajo që dua të them, është fakti se nuk mbaj mend të jetë folur kurrë për vdekjen e tij, sepse ai ishte një njeri, a më saktë një personazh që ekzistonte mes poezive të tij.
I kam kaluar dhjetëra herë ato gardhe, deri tek oborri i tij, por më vonë kur kalova edhe shume “gardhe” të tjerë, kuptova se Ali Asllani nuk ishte vetëm ishulli i fshatarëve të mi. Ai ishte më shumë se kaq dhe unë isha me fat që shtëpia ime ishte dy-tri gardhe me tej oborrit të tij.
Ju po thoni se poeti Ali Asllani është ai që ndoshta ka ndikuar dhe në stilin tuaj poetik?
Jo, këtë nuk e thashë, por thashë tjetër gjë. Takimi im me këtë poet ka ndodhur në atë moshë, ku as që mund ta mendoja se një ditë do shkruaj vargje. Ali Asllani erdhi tek unë si kishte ardhur tek gjitha ata që më rrethonin, si idhull që kishte bërë nj punë të ndritshme dhe kaq.
Por meqenëse po flisnim për Ali Asllanin, ju vazhdoni të keni po këtë mendim dhe këtë vlerësim për të?
Nuk kam thjesht atë mendim që kisha në fëmijërinë time, por shumë më shumë se kaq. Ali Asllani është themelia e poezisë shqipe, është klithma dhe britma e saj, është butësia e saj, është delikatesa dhe guximi i saj. Sa ishte gjallë, por edhe më pas ai u la në heshtje. U la se ai ishte më i miri, më fisniku se ata që e rrethonin.
Gjashtëdhjetë, apo shtatëdhjetë vite më parë, ai fisniku si ai, sqimatari si ai, zyrtari si ai që mbante një kostum në paradhomën e kryebashkiakut të cilin duhet ta vishnin ata që hynin në zyrën e tij, ai pra endej fillikat nëpër ambientet poetike të kohës. Thuhej se nuk e donin, nuk e donin me gjithë përshëndetjet e tyre, “xha Ali”.
Ndoshta të gjithë ata që bënin letërsinë kohës në atë kohë, ishin ziliqarë për të. Ishin ziliqarë sepse e dinin çfarë vlere poetike fshihte brenda vetes ai burrë i thyer në moshë, trup vogël. Dhe ajo përshëndetja e tyre, “xha Ali”, kishte të bënte vetëm me moshën e tij. Do të kalonin vite, dhe ata riosh që endeshin në ato vite rreth tij, do iknin nga kjo bote dhe ndoshta kurrë nuk do kuptonin se Ali Asllani, vërtet në raport me ta ishte “xha”, po ai nuk ishte “xha” nga mosha.
Ai edhe sot vazhdon të jetë një shkallë mbi ta, ai është për ta, “xha” i poezisë. Dhe të kthehemi tek pyetja juaj, mund të them pa hezitim se për nga dallgëzimi epik, por edhe për nga butësia lirike, Ali Asllani është më i mirë i poezisë shqipe. Për këtë do bindesha shumë më vonë, kur do të shihja se edhe vlerat poetike ecnin nëpër shtigje të ndryshme. Njëra ishte piramida zyrtare e cila lartësonte vlera për llogari të vetë, dhe tjera ishte udha nga ecte arti i vërtetë që nuk kishte nevojë për propagandë zyrtare.
E pra ky ishte ai poet që në fëmijërinë time krijoi së pari idenë se kjo botë ka dhe njerëz të tillë, të cilët komunikojnë përmes një mënyrë të veçantë, apo “u qanë shpirti”, siç do të thoshte mëma ime.
Deri tani fole për disa aspekte, që duket se i keni shumë për zemër të flasësh gjatë. Të gjitha këto, janë vërtet udhë që të çojnë tek poezia, por nuk mendoj se janë të barabarta me të qenit poet.
Natyrisht që është ashtu si thoni ju. Edhe pas kësaj, do duhej shumë kohë që ta kuptoja se jetoja në një ambient poetik, ashtu siç nuk më ka mjaftuar kjo kohë që unë ta kuptoj saktësisht se kur trokiti tek unë poezia. Natyrisht që ka lidhje me dy rrethanat e para, në të cilat u çapitë fëmijëria ime, por ka lidhje edhe me aspekte që janë vetëm të mijat.
Le të them se njohja ime me letërsinë e madhe ka qenë shumë e bukur. Në moshën dymbëdhjetë, apo trembëdhjetë vjeçare, unë kisha lexuar dy, apo tre romanet e Gi Dë Mopasanit, dhe kisha krijuar idenë se në këtë botë ka dhe një realitet tjetër, thuajse magjik që nuk e kisha njohur deri në atë kohë.
Unë ndihem me fat, me shumë që fal edhe tim vëllai, porta e parë e botës letrare ishte ky gjigant francez. Ndoshta lirizmi i tij, ndoshta përshkrimi tij i guximshëm, tej skematizmit të jetës sonë, ishte gjurma e parë që u ngulit tek unë. Natyrisht në atë moshë, nuk bëhej fjalë që unë të njihja ndonjë skematizëm, apo liri të botës ku jetoj. Ky do të ishte një pretendim i kotë. Ajo që më duhet të pranoj me kënaqësi tani, është fakti se në takimin tim të parë me letërsinë e madhe, unë njoha lirinë. Më tej, një apo dy vite më vonë dhe në gjithë adoleshencën time, kisha lexuar vepra nga Tolstoi, Hygo, Gorki, Zola, Turgenjevi, Dikens, Çehovi, London, Gollsuorth, Shollohovi, po në mënyrë të veçantë unë kisha lexuar Pushkinin, Lermontov, Esenin, Molier, Petrarka, Petëf, Shiler, Gëte, Bokaçio. Ndoshta ishte dhe rastësi, ndoshta ishte dhe konjukturë e kohës, që ndërsa ne ishim pa fat që u ndodhëm nën diktatin politik rus, ishim po kaq me fat që u gjendëm nën diktatin letrar rus, mes përkthimeve të pafundme dhe mjeshtërore të kohës. Unë kam bindjen e plotë se letërsia ruse, është më e bukura, më harmonikja, më e plota e gjithë letërsive të kombeve të tjerë.
Asnjë letërsi tjetër në botë, nuk e ka fuqinë, që ndërsa lundron mes saj, të të tërheqë thuajse me dhunë dhe të të çojë atje ku ka lindur kjo letërsi. Asnjë letërsi tjetër, nuk e ka fuqinë si letërsia ruse që të të bëjë pjesë të botës që shpalos ajo. E gjitha kjo ndodhë edhe se autorët më të shquar rus janë magjik në mënyrën e tyre të të bërit letërsi. Nuk është pa lidhje fakti që kur bëhet listimi i dhjetë autorëve më të mirë botëror të të gjitha kohërave, katër, apo pesë prej tyre janë rusë. Por e gjitha kjo ndoshta edhe ndodhë se askush më shumë se shkrimtarët rusë, nuk e do kaq shumë vendin e vetë. I theksova këto jo thjesht për të treguar se ato patën rolin e vetë, tek dashuria ime ndaj letërsisë në përgjithësi, por dhe ndaj poezisë në veçanti, por edhe për të dhënë një lloj përgjigje tek ndikimi që kam ndjerë tek mënyra si shkruaj. Ndoshta nuk mund të jap një përgjigje shteruese për këtë problem, por ajo që mund të them me saktësi është fakti se letërsisë ruse, dhe në mënyrë të veçantë poezia ruse është dashuria ime.
Le të kthehemi tek procesi juaj krijues. Në çfarë mase, është vet poeti është e përditshmja e tij, në poezinë e tij?
Kjo pyetje është pak e ndërlikuar, ashtu siç është për rrjedhojë edhe përgjigja e saj. Ndodhë jo rrallë tek ata që shkruajnë, në debatet mes tyre, që ndërsa mundohen të justifikojnë ndoshta dobësitë e mënyrës si shkruajnë, nivelin jo të duhur të nivelit të saj, përpiqen të thonë se ajo që kanë shkruar ka vërtetësi, sepse u ka ndodhur pikërisht atyre.
Po edhe kështu mund të jetë, po kjo nuk është garanci që ajo që kanë shkruar të jetë poezi. Në botën ku jetojmë ka plotë burra dhe gra, që janë ndjerë të dashuruar, të zhgënjyer, të tradhtuar, të trishtuar, apo të lumtur. Deri këtu ata janë në të drejtën e tyre që si gjithë qeniet njerëzore të bien pre e këtyre ndjesive. Gabimi i tyre ndodhë kur ata nguten që përjetimet e tyre t’i improvizojnë në poezi. Kjo ndodhë sepse ata nuk e kuptojnë se bota jonë reale dhe poezia janë dy gjëra krejt të ndryshme që edhe pse kanë lidhje mes tyre, nuk mund të njehsohen.
Kjo ndodh se jo gjithmonë kuptohet se jeta jonë, ashtu siç është me tërë përjetimet e saj, mund të jetë kaq poetike sa ta marrësh dhe ta plasësh mes vargjeve dhe tua servirësh të tjerëve. Kjo është ajo që duhet thënë në përgjithësi, po në veçanti duhet thënë se të zbulosh poetiken dhe në rutinën e përditshme është ajo që e dallon një poet nga një vargëtar. Le të themi se ti rropatesh tërë ditën mes punëve të tua, në një rutinë lodhëse, dhe këtu nuk ka asgjë poetike. Ti ndoshta ke bërë dhe sherre atje në punë, je grindur me vartësit apo eprorët. Ku është poezia këtu? Kjo është kaq prozaike. Ti ndoshta je dorëzuar para sprovës që të është shfaqur dhe ndihesh i turpëruar. Ka poezi këtu?Natyrisht jo! Dhe në çast ndoshta ndjen zili për poetët që edhe pse bota, le të themi shpesh ecën kaq mbrapsht, ata kanë dhuntinë të dallojnë tek ajo poezinë e saj. Po prit. Ndërsa kthehesh nga puna kaq prozaik, kaq koti, do të mjaftonte që ndërsa dikush të të hapte portën e shtëpisë e, si kur të ishte duke të ftuar të hyje në sytë e saj, pa folur, e tëra kthehet në një portë, kur ti duhet të’ hysh. Ja pra kjo është poezia mes prozaizmit tonë të rëndomtë.
Nëse do të shprehesha më thjesht, unë do të thosha, edhe kur jeta jonë endet mes rutinës së saj, nëse i kemi vënë vetes se duhet të shfaqemi poetikisht, nuk duhet ngutemi të bëjmë poetin. Vërtetësia e asaj që do themi nuk vlen asgjë në aspektin poetik.
Le të mbetemi tek sytë e saj. Duket se poezia ka nota të theksuar lirike, dhe figura e femrës është ajo që sundon thuajse në çdo varg. Diku ju shpreheni: “në poezi jam me një grua…”. Për gruan është shkruar kaq shumë, nuk druheni se ndoshta nuk do thoni asgjë të veçantë rreth kësaj teme?
Që ndoshta dhe t’ju zhgënjej nuk po përpiqen të bëjë asnjë justifikim që t’ju bind se nuk kam rënë në përsëritje. Poetët në çdo çast, në poezinë e tyre janë me një grua, po të perifrazoj veten. Kjo vlen për poezinë në përgjithësi, ndërsa për lirikën, kjo është brumi i saj. Lirika në vetvete nuk është gjë tjetër veçse një valle e bukur harmonike që hidhet mes dy gjysmave të botës. Jam me një grua, kjo është një shprehje kaq e përgjithshme dhe po kaq e vërtetë, për botën poetike dhe për të gjitha ata që thurin vargje, ndërsa unë kur them jam me një grua, kjo nuk është shumë e saktë, për rastin tim.
Unë nuk jam me një grua në përgjithësi, por unë jam vetëm me një grua. Jeta në përgjithësi, por edhe poezia në veçanti, më ka mësuar se bota e një gruaje të vetme është më e madhe se bota e shumë grave në tërësi. Ndërsa një grua, kur shikohet në veçanti, është e barabartë me një botë të tërë, një turmë grash, janë një turmë grash, por jo një botë e tërë.
Një turmë grash mund të hyjnë figurativisht brenda botës së një gruaje, por një grua e vetme nuk mund të hyjë në një turmë grash.
Kjo ndodhë se bota e saj është shumë e madhe, ndërsa bota e tyre shumë e vogël dhe nuk e nxë. Mund të duket e çuditshme, por mund të them se tek një grua e vetme, mund të gjesh detaje femërore, mund të gjesh nuanca shpirti,, mund të gjesh shumëllojshmëri dukurish femërore, mund të gjesh trishtime dhe gëzime, sa nuk mund t’i gjesh tek të gjitha gratë e botës. Mos u ngutni të më thoni se kjo ndodhë nga fakti se një grua mund ta njohësh deri në palcë, ndërsa të gjitha gratë jo. Nuk është aspak ashtu. Ajo që ndodhë ka lidhje më thelbësore. Një grua e vetme të ribënë nga e para, të tërin, ndërsa më shumë se një grua, thjesht mund të ribëjnë fragmente nga bota jote.
Pak më lart ju thashë, se jeta jonë jo gjithmonë është poetike, por kur është fjala që duhet të deklaroj raportin tim personal me një grua konkrete ajo është tërësisht poetike, në çdo grimcë të saj. Ky është përjashtim në anën poetike të jetës sonë, edhe pse qenia pranë e një gruaje të vetme është kjo e përditshme. Raportet me një grua, nuk mund të lexohen si tërë raportet e jetës. sonë. Sepse mund të ndodhë që ndërsa ti që je përballë saj, je poeti që mundohesh të skicosh vargje, ajo që të shikon, herë e qeshur, here e menduar, herë e trishtë, a herë e lumtur, mund të jetë vetë poezia. Në këtë çast është ajo dhe jo ti, që vendosë se emri i saj, fryma e saj, pa asnjë ndrojtje të shkruhet në çdo poezi. Është ajo dhe jo ti që të thotë, se nëse do që të shkruash poezi të bukura, po zë vend unë mes tyre.
Pas kësaj, mua nuk më mbetet gjë tjetër veçse të pranoj atë që vërej se në poezi jam me një grua, jo me një grua në përgjithësi, po me një grua të vetme, që ka një imazh, një emër. Dhe kjo është bashkëshortja ime. Unë kam një jetë që shkruaj poezi, ajo kurrë nuk ka shkruar poezi, sepse po të shprehem ndryshe, poezia nuk shkruan veten. Unë shkruaj poezi, por raporti im me poezinë jo gjithmonë është i përkryer.
Kjo ndodh se unë, në fund të fundit jam duke kryer një punë, që nuk është e thënë që çdo rast ta bëjë si duhet. Ajo nuk shkruan poezi, nuk po kërkon të bëjë një punë, ka një raport fin me poezinë.
Kjo ndodhë se ajo nuk krijon poezi, që do të thotë nuk i lejon vetes edhe dobësi, por ajo thjesht në çdo rresht mundohet të lexoj veten e saj. Nisur nga kjo unë ndihem mirë si në rrafshin poetik, sepse në poezi gjithmonë jam me një grua, po kaq i lumtur ndihem të shpall që jam me një grua të vetme. I thash të gjitha këto, jo për të folur personalisht për veten, por mendoj se poezia lirike bëhet më e ndjeshme, aq sa me thellë depërton tek shpirti i gjysmës së botës përballë teje. Nëse do tu thosha një këshillë modeste poetëve të rinj që janë të prirur të shkruajnë lirika, mendoj se do të ishte e mjaftueshme tu thosha, dashuroni në poezi dhe në jetë, vetëm një grua, apo një burrë. Nëse kjo këshillë tingëllon edhe pak si moral, fundja le të tingëllojë.
Në të gjitha poezitë e tua, konstatohet se ke një shqipe korrekte në raport me standardin e gjuhës shqipe, mos vallë kjo është ndrydhje e fjalorit të bukur edhe tej standardit, thjesht për të ruajtur këtë standard?
Ky është një problem shumë më i gjerë se kaq, por pajtohem me ty se poezia duhet t’i kapërcej rregullat për të gjetur fjalët që tingëllojnë më bukur, sikur edhe të mos jenë në të gjithë fjalorët e botës.
Kam në kujtesë shumë e shumë fjalë që përdorte nëna ime në fëmijërinë time. Ishin fjalë të buta përkëdhelëse deri në lutje, dhe nëse ato fjalë do të mblidheshin bashkë në një tekst, do të tingëllonin si një poezi kaq e bukur.
Kam parasysh shumë shprehje të atit tim në fëmijërinë time, që do të ishin po kaq të bukura nëse viheshin në gojën e një personazhi artistik. Apo më tej, le të tregoj një detaj fare të vogël. Kur pas përfundimit të shkollës së mesme, mu desh të kryeja stazhin në fshatin tim, rasti, mu dha rasti të punoja me një burrë në moshë. Ishin kohë të vështira. Punonim mes shiut e baltës, apo diellit dhe vapës. Çdo ditë merrja me vete një roman dhe një bllok dhe i lexova shpesh atij burri, i mirë se ai. Ai më shikonte, buzëqeshte, ndërsa një ditë mu drejtua dhe me tha: Krre vjersha të krrefsha sytë…ky vend nuk është vendi yt!
Unë nuk e di nëse ai në atë kohë, i rimoi kështu, apo memoria ime ndër vite, i ka strukturuar kështu. Unë nuk e di nëse ai në atë kohë, donte të bëhej pak si unë dhe të tregonte atë që thuajse e kanë të gjithë banorët e atyre anëve, pra vargëzimin e mendimeve që duan të thonë.
Unë nuk e di se ai plak që kishte ca sy të vegjël dhe plotë dritë, donte të më thoshte, se ti o bir nuk e ke vendin këtu mes baltës. Ndoshta ishte dhe kjo, po ajo që më mbeti në mendje, ishte vetëm një fjalë që nuk e isha dëgjuar kurrë: krre!
Që të kthehemi tek pyetja juaj, kjo fjalë, apo shumë shprehje jugore të atit dhe nënës sime, duhet të ishin në standardin e gjuhës shqipe! Por ky nuk është kështu! Ajo që shtrohet sot me një alarm ulëritës është që të ruajmë gjuhën shqipe. Ky nuk është një nocion abstrakt, duam apo nuk duam ne, kjo realizohet duke ruajtur standardin e saj, edhe ashtu si është me mangësitë e veta.
Ata që e sulmojnë sot, thjesht minojnë gjuhën shqipe. Ne nuk kemi luksin që sot pikërisht sot, të ndërtojmë një standard të ri. Ata ndoshta e dinë këtë, po le të mos besojmë se ata thjesht duan ta lënë këtë komb pa një standard të gjuhës, siç nuk është asnjë komb, madje dhe ata shumë më pas nesh.
Ndërsa mprehim thikat mes nesh, harrojmë se gjuha shqipe po humbet përditë e më shumë terren në raport me gjuhët e tjera, të cilat duket se po e zvogëlojnë pak nga pak. I bukur është dialekti gegë, i bukur dhe ai toskë. Asnjëherë standardi i gjuhës nuk do të jetë i përkryer, po le ta kërkojmë përkryerjen e tij, tek rregullimi dhe jo hedhja në erë e tij me pallavra që shkojnë deri në absurditete të tilla, siç teoria e krijimi i një gjuhe të re, si kosovarishtja etj.
Kombet dhe gjuhët, fatmirësisht janë krijuar shumë herët, dhe është fat që kjo gjë nuk është lënë në dorë tonë. Duket se sulmi që i vjen shpesh gjuhës shqipe, standardit të saj, nga disa persona prej gjysmës sonë, pra Kosova, që nuk kanë asnjë kontribut tek kjo gjuhë, i ngjanë një xhelozie të papërligjur. Shkurt po them se gjuha shqipe, apo thjesht ky standard, me të mirat dhe të këqijat e veta, është një nga gjërat më të shtrenjta që kemi.
Në lirikën tënde, vërehet një butësi deri në dhembshuri, që duket se shkon në falje, të çdo mëkati njerëzor, a është hakmarrës poeti, në aspektin poetik, apo dhe atë njerëzor?
Të jesh, apo të mos jesh hakmarrës, kjo është një dilemë, që ka lindur bashkë me njeriun. Po sa hakmarrës “i keq” jam unë po ju tregoj dy gjera të thjeshta që kanë lidhje si me aspektin tim krijues, ashtu dhe atë tej kësaj fushe.
Ndoshta njëzetë vite më parë, botova një poezi që titullohej, “Ata që ma shanë Atdheun” Ishte një poezi e shkurtër, pa shumë pretendime, në të cilën thuhej: ”Ma shanë Atdheun, ma shanë nga nëna, Në një bar, mbushur me të bardhë e negër. Shtrëngova dhëmbët të mos më çahej zëmra, E mbi ta të lëshohej si bishë e egër…Ma shanë atdheun buzë detit Egje. Si m’u mbyll goja e nuk volla mallkime!? Po për kë t’i shaja!? Ata s’kishin Atdhe. Ma shanë Atdheun, në gjuhën time”.
Pak kohë më vonë, sidomos kur komunikimi virtual mori përmasa të mëdha, nga profile e faqe të shumta, kjo poezi u hodh me autorësi të Faik Konicës.
Nisi një luftë nga të gjitha anët për plagjiaturë, se unë pra, unë kisha guxuar që “poezinë e Konicës” e kisha botuar emrin tim. Le ta themi se u ndjeva keq, madje i fyer. Ndër ata që më sulmuan, kishte njerëz anonimë, por kishte disa prej tyre që edhe merreshin me poezi si krijues. Mes tyre ishte dhe një pedagog i gjuhës dhe letërsisë shqipe, në një universitet, i cili kishte bërë dhe një shkrim rreth vlerave të kësaj poezie “të Konicës”.
U mundova herë pas here t’i sqaroja, aq sa mund të sqaroheshin. hidhnin një sy veprës së plotë të Konicës, ku poezitë e tij janë aq pak sa mund t’i mësonin përmendësh meqenëse thoshin se e kishin idhull këtë korife. Ju thash ironikisht, se nëse konstatonin se poezia “Ata që ma shanë Atdheun”, nuk ndodhet në veprën e plotë të Konicës, duhet të jepnin alarmin. Ju thashë se pasi të kishin bërë këto, ajo më e thjeshta ishte t’i kërkonin minimalisht falje autorit të poezisë. Në fund u thash, si nuk gjetën dikë tjetër për t’u kruajtur, por tentuan të merreshin me Konicën, të cilit i njihet thuajse çdo germë që ka shkruar? Dhe pasi u thash të gjitha këto, pasi e ribotova dhe atë poezi e shumë herë, e cila tani më duket më e bukura, i fala!
Kjo ishte “hakmarrja” ime poetike, cila ndoshta ishte dhe e lehta.
Nëse do flisja për hakmarrjet tej poezisë, them se ato janë shumë më të ndërlikuara se kaq. Sot flitet se ata që ishin në pushtet dje, duhet t’i kërkojnë të falur atyre që u persekutuan, dhe kjo është një gjë normale, por nëse do kishim përballë kaq thjesht dy ish frontet e djeshme, do të mjaftonte një dhënie dore, një ulje koke, dhe jeta do vazhdonte më tej.
Të kërkosh falje është virtyt, po sa e ngatërruar është që gjesh njeriun kujt t’i kërkosh falje, apo atë që duhet të kërkoj falje! Nuk mërzis besoj nëse tregoj një ndodhi të largët dhe të afërt.
Dikur, shtatëdhjetë e gjashtë vite më parë, një djalosh, thuajse fëmijë, gjashtëmbëdhjetë vjeç, në përbërje të formacionit luftarak ku merrte pjesë, ishte nisur nga Jugu i largët, drejt Kosovës, për të çliruar atë pjesë të Atdheut. Të paktën kështu i kishin thënë.
Pak pa mbërritur në Kosovë, në një luginë, këtej kufirit, një çetë, e cila drejtohej nga një figurë e njohur e atyre anëve, u kishte zënë pritë krejt befasisht. Po kjo çete, pak vite më parë, kishte shkelur pikërisht në Lumin e Vlorës, natyrisht jo për të luftuar ndonjë armik të huaj, e ky ndoshta është vetmi rast, kur një çetë e një zone, niset si pushtuese, për të bërë reprezalje në një zonë tjetër të këtij vendi, po kjo është tjetër temë.
E pra në atë betejë ky fëmijë që vinte nga Jugu drejt Kosovës, i lodhur, i pa ngrenë, ishte plagosur keq. Thonë se ashtu në gjysmë jete, kishte kërkuar ndihmë se në fund të fundit fëmijët, qoftë dhe kur janë në luftë, besojnë tek dhembshuria njerëzore.
Pikërisht në atë çast që ai lutej për të jetuar, ai pra, komandanti i çetës që u zuri prit pabesisht, ai që kishte shkruar deri lart në lumin e Vlorës si pushtues, për t’i bërë të rrinë sus, ata burra që nuk rrinë aq lehtësisht sus, ndërsa e kishte parë si lutej ai fëmijë, pa hezitim e kishte qëlluar në lule të ballit.
Kohët e fundit jam gjendur disa herë në atë qytet verior, në mesin e të cilit është ngritur busti një komandanti çete. Kam qëndruar me minuta të tëra para atij busti, dhe si në një kurth tragjik kam sjell në mendje imazhin e atij djali, që shtatëdhjetë e ca vite më parë, gjysmë i vdekur, kërkonte të mos vdiste, dhe atë komandantë që e qëlloi në lule të ballit, dhe të jem i sinqertë jam ndjerë keq. Jam ndjerë keq sepse ai luftëtar fëmijë, i cili u rivra shtatëdhjetë e ca vite më parë, ishte xhaxhai im dhe ky burri që rri këtu në mes të qytetit në gjysmë bust, ishte pikërisht komandanti që i fiku atij mundësinë e fundit për të jetuar.
Ajo që kam menduar në ato çast para atij busti, ndoshta është një lloj kurioziteti, për të takuar dikë që ka lidhje me atë ish komandant, të cilit tani me të drejtën e tyre të (pa)qortueshme, ai qytet i ka ngritur një bust.
Ta takoja, jo që të më kërkonte falje, por thjesht t’i thosha, se ndoshta të gabosh është një akt fare i thjeshtë, por të kërkosh falje është një gjë shumë e ngatërruar, apo thjesht ta pyesja, më thuaj kush duhet të kërkoj falje?
U zgjata pak tek nocioni i faljes, për të cilën më pyetet, jo thjeshtë për të treguar se është poezia ajo që ma ka bërë mua shpirtin, më të bukur se sa e kam pas, por edhe për të treguar se natyrisht unë nuk jam profet që të them vazhdoni më godisni se padyshim unë do tu fal, do tu fal sepse thjesht nuk dini se çfarë po bëni.
Në fillim të kësaj interviste, keni theksuar veç të tjerash se ju shkruani, edhe që të krijoni një ishull edhe për tu arratisur pak çast nga bota përreth, por do doja tu pyesja, i druheni faktit se çdo ditë e më shumë lexuesit e poezisë, qoftë edhe të poezisë tënde, po pakësohen?
Aspak! Kjo nuk ka ndodhur as dhe as ka për të ndodhur. Poezia nuk është një aktivitet që mund të jepet në një stadium, me njëqind, apo më shumë shikues si në një ndeshje futbolli, apo një show që shfaqet në një fushë të hapur, ku ka mijëra ndjekës.
Poezia ka udhën e vetë për të shkuar tek njerëzit. Poezia është meditim, është reflektim, është pëshpërimë shpirti. Poezia jo vetëm këtu, po në krejt globin, do ndihej komode që të kishte një, apo dy për qind lexues, dhe këtu flas vetëm për ata që shfletojnë realisht libra poetik. Poezia nuk është pronë vetëm e tyre që mbajnë para vetes një libër poetik, por e shumë e shumë të tjerëve. Poezia, apo dashuria për të është dhe tek ai që në bisedë sjell në mendje një varg poetik të dëgjuar diku, dhe tek ai që nuk harron t’i dërgoj të dashurës një citim poetik të shkruar nga dikush që ndoshta se ka dëgjuar kurrë, është dhe tek ai që në çaste dhimbjesh, germëzon një rimë.
Poezia na ndjek nga lindja deri në vdekje në forma të ndryshme, qoftë të kultivuar, apo edhe thjesht si grimca poetike. Ajo që është shqetësuese është fakti se përditë e më shumë shkruhet poezi e dobët. Më keq akoma, ndryshe nga e kaluara, sot me mjetet që ekzistojnë, janë të gjitha mundësitë që kjo poezi e dobët, e keqe do thosha, të fitojë të drejtën e botimit.
Kjo ka dy të këqija të mëdha.
Së pari, duke gjetur mundësi të pafundme të përhapjes së saj, poezia e keqe prishë shijet tona poetike. Lexuesi bombardohet me lloj-lloj mbroçkullash të vargëzuar, me lloj-lloj ndjesish bajate personale Është mirë që edhe ata që i kanë këto ndjesi t’i largojnë nga vetja, e jo më tua servirin të tjerëve.
Lexuesi kapet në kurth nga lloj-lloj banalitetesh që nuk kanë asnjë lidhje me artin.
Së dyti, i gjendur në këtë mishmash antivlerash, ndodhë e keqja e madhe. Ky realitet e bënë lexuesin indiferentë ndaj poezisë. Aq e vërtetë është kjo sa po të shkoni edhe në librarit më kryesore të kryeqytetit dhe të kërkoni të lini ndonjë libër poetik, shprehja është nëse ke ndonjë gjë tjetër lere, por jo libër poetik!
Gjatë këtyre tridhjetë viteve, janë botuar edhe libra me shumë vlera poetike, krahas atyre, të cilat nuk kanë asnjë vlerë, por më thoni nëse ju kujtohet titulli i një vëllimi poetik, botuar këto tridhjetë vite që ia vlen të jetë në ballë të bibliotekës suaj.
Unë them se ky libër ekziston, por atë e kanë mbytur antilibrat që kanë rënë mbi të dhe e kanë mbuluar. Sidoqoftë kjo është kalimtare. Librat me mbroçkulla do zhduken pak nga pak, librat poetik me vlera do mbeten po atje, dhe do shkojnë denjësisht tek lexuesi. Njerëzit do vazhdojnë të lexojnë poezi, dashuritë duke u puthur do vazhdojnë të pëshpëritin vargje poetësh, lotët duke rrëshqitur do vazhdojnë të tingëllojnë si poezi, sepse në fund të fundit poezia ka lindur e para, bashkë me njerëzimin dhe nëse do vdesë, do vdesë bashkë me të.
Po së fundi, mund tu them se shpesh kam menduar se ai poet, apo poete qoftë, që shkruan një poezi të dobët, apo të keqe po deshët ta quani, në fund të fundit në ndërmarrjen e tij, është duke bërë një gjë të mirë. Ai nuk është duke u marrë, le të themi me drogë, me mashtrim, me prostitucion, me mashtrime tenderësh, po thjesht ai po shkruan poezi. Nuk mund të ndalosh asnjë që të shkruaj poezi. Nuk mund të ndalosh asnjë që të mbushë fletore e blloqe të tij privat, me lloj-lloj meditimesh poetike, le të themi. E keqja vjen më pas. Këto poezi, dhunësisht, ai na i imponon ne të tjerëve, me lloj mënyrash, duke filluar që nga bota virtuale, e deri tek botimi real nëpër libra, i cili sot natyrisht që nuk ka asnjë filtër.
Tej botës së pa anë poetike, shpesh duket se poeti vërtitet rreth asaj bote, e cila edhe fizikisht lidhet me të. Në këtë kuadër, duket se gjithë krijimtaria juaj, ka një lidhje të fuqishme me vendlindjen tuaj, me Vlorën tuaj, kjo ndoshta ka lidhje me atë shprehjen që thuhet se të jesh vlonjat, është edhe pak fat, apo ka lidhje me diçka tjerët?
Ka lidhje me të dyja. Së pari më lejoni të shpjegoj në pak reshta pak nga botëkuptimi i vlonjatit, apo ndoshta dhe i labit në tërësi, po meqenëse jemi tek Vlora, po flasim për të, sepse ka një keqkuptim në jo pak raste tek ata që e shikojnë nga jashtë atë trevë.
Shpesh herë, jo vetëm në imagjinatën, le të themi në imagjinatën e rrugës, por edhe nëpër studio televizive, apo në median e shkruar, ka një gjykim fare sipërfaqësor për atë trevë, e cila shikohet mes ca shabllonesh, aspak të vërteta.
Shpesh kur flitet për Vlorën, për banorët e saj, thuhet se ata kanë një krenari të tepruar. Thuhet se ata duke filluar nga lufta e dytë botërore, kanë pasur një orientim drejt një force politike.
Thuhet se ata mbas kësaj lufte, deri së fundi, kanë qenë më të privilegjuar se të tjerët.
Po le ti marrim me radhë për tu bindur se ky është një gjykim krejt sipërfaqësor.
Flasim për krenarinë e tyre, nëse janë krenarë, e pastaj? Ku është e keqja këtu? Por ata që i shohin nga jashtë e keqpërdorin këtë veti të tyre. Ata kanë arsye të ndihen të tillë, sepse më shumë se të tjerët, nuk kanë lejuar kurrë, të sillen si të nënshtruar. Nëse ndodhë shpesh të nguten në të përditshmen e tyre, të thonë atë që ndoshta duhet thënë më pas, ndoshta edhe të shajnë lehtësisht, kjo është ajo që duket nga larg prej atyre që nuk i njohin.
Në realitet, ata kanë një shpirt më të butë se sa mund të mendohet. Ata nuk betohen lehtësisht, kur të japin fjalën për diçka, madje ata nuk e njohin shprehjen, të jap besën, si garanci se do ta mbajnë fjalën që sapo thanë. Thjesht ata pa bujë e pa fjalë, të lënë të kuptosh, se do të ndjekin dhe kaq. Ata që duken pak si të ashpër, në krenarinë e tyre, janë krejt e kundërta e kësaj. Mjafton të themi se nuk ka poezi gojore, si shprehja më e koncentruar e shpirtit të një populli, që të ketë kaq lirizëm, deri në eros, kaq butësi, kaq ngrohtësi, se sa poezia që qarkullon në atë trevë.
Thuhet se orientimi i tyre politik, që nga lufta, ka mbetur thuajse i pandryshuar. Edhe kjo është një mashtrim lehtësisht i verifikueshëm. Mjafton të themi se në atë trevë, e cila vërtet, ishte baza më e fuqishme e partisë komuniste, po le të mos harrojmë se pikërisht atje lindi edhe Balli Kombëtar. Prej andej dolën disa nga figurat më kryesore të LANÇ-it, po prej andej dolën edhe disa nga figurat më kryesore të Ballit. Shikoni dhe orientimin e kësaj treve pas viteve nëntëdhjetë. Shpesh kanë votuar për të majtën, le të themi në shumicën e rasteve, shpesh për të djathtën, por jo pak herë, të gjendur mes një zhgënjimi total, e të lënduar keq, duke nxjerr në pah dhe karakterin e tyre inatçor, kanë thënë, shkoftë në të sëmës, dhe vota e tyre, dhe vota ka shkuar për dikë, pa lidhje.
Thuhet se në kohën e diktaturës, kjo trevë pati privilegje më shumë se trevat e tjera. Thjesht mashtrim! Ndoshta do ju duket çudi po tu them se kjo trevë, besoj pas Shkodrës, është treva e dytë që ka pasur më shumë të internuar dhe të syrgjynosur, gjatë periudhës së diktaturës.
E pra, ata që thuhet se bënë luftën ishin më së shumti që u përndoqën. Thuhet se në diktaturë, banorët e saj u ndihmuan më shumë, në drejtim të arsimimit, punësimit etj. Për të mos e thënë që në fillim se dhe kjo është një gjepur, po ju them një detaj tjetër. Është e vërtetë se andej shumë veta u arsimuan, por është po kaq e vërtet, se arsimimi i tyre u ngushtua, në ushtri, bujqësi dhe arsim.
Shumica e tyre, nuk patën fatin të punojnë asnjë ditë në trevën e tyre, por u çuan në fshatrat më të skajshme të Veriut. Natyrisht në vetvete kjo është vlerë, dhe kontributi i tyre është i respektueshëm. Ne po flasim për një aspekt tjetër. Ata pra, të privilegjuarit e asaj kohe, mbetën andej, shumë prej tyre nuk krijuan as familje dhe me rënien e sistemit, shumica e tyre, në një moshë delikate, thuajse pa profesion, sepse profesioni i tyre nuk vlente më, u gjendën mes të rrugës dhe unë mund të them se ky ishte brezi, apo kategoria më fatkeqe “e privilegjuar” në kapërcyell të dy sistemeve.
Ja pra kjo është treva ime, që thuhet se ka krenaria të tepruar, që thuhet se është e orientuara apriori politikisht, dhe që e quajnë të privilegjuara, por le të kthehemi tek poezia, sepse kur flas për atë trevë, ndoshta marrë kohë më shumë se duhet.
Nisur nga fakti se ne kemi privilegjin, apo mbase dhe shansin e keq, që jetuam në dy sisteme, a mund të themi se me ardhjen e këtij sistemi, hierarkia poetike ka gjetur vendin e vetë? A mund të themi se dhe në poezi, ne sot kemi një botë poetike të radhitur sipas vlerave të saj?
Pa hezitim tim absolutisht jo! Ne sot nuk kemi një sistem vlerash poetike, edhe thjesht të radhitur pa asnjë kriter, e jo më ta kemi sipas meritave të saj. Ne sot kemi një rrëmujë poetike, ku ai që ka pesë lekë mënjanë boton një libër, ku ai që njeh dikë, del në ekran dhe promovon mbroçkullat e veta, ku ai që ka njohjet të tjera, jo për arsye poetike, organizon promovime të librit të vetë.
Është e drejtë e kujtdo ta bëjë këtë gjë, por e keqja është, sepse kjo ndërmarrje ka si synim të fundit, imponimin e antivlerave. Më tej akoma, ne jetojmë në një kohë, ku ata që janë më të ngeshëm, kanë krijuar lloj-lloj shoqatash poetike, dhe kanë krijuar lloj-lloj çmimesh bajate, duke i ftuar një tufë, burrash dhe grash, le të themi poetë, sa në një qytet në tjetrin, në të gjitha trevat shqiptare. Të kuptohemi drejt, kushdo ka të drejtë të organizojë lloj-lloj ekskursione e piknikë, por mjaftë më me promovime bajate dhe çmime kaq qesharake.
Për tu përgjigjur pyetjes tuaj, po themi se në diktaturë kishte një rreshtim të caktuar, të imponuar të “vlerave” poetike, dhe ky tani është një fakt i njohur.
Rrëzimi i atij sistemi, besohej se do të sillte, jo thjesht një rregullim të piramidës së vlerave poetike, por edhe një orientim të saktë drejt këtyre vlerave. A është bërë kjo?
Unë them jo.
Përkundrazi, tani jemi mes rrëmuje vlerash, dhe shpesh, ndoshta edhe nga botëkuptimi ynë i krijuar në diktaturë, gjendemi edhe nën një trusni të dhunshme, për të krijuar një sistem vlerash të ngjashme me kohën që iku. Ne, dhe një poet, i cili në diktaturë ka qenë i anatemuar, kërkojmë ta rivlerësojmë, apo ta ngremë lart, jo për atë me të cilin njihet ai, pra poezinë, por për aspekte të tjera të tij.
Ne sot, ashtu si edhe dje, kërkojmë të ngremë dikë duke shtyrë më tej një tjetër që, ndoshta nuk e meriton këtë sjellje, duke harruar se në qiellin poetik, mund të rrinë yje pafundësisht.
Le të marrim një shembull. Fishta ka qenë poet i anatemuar, dhe tani nuk po flasim çfarë vlerash ka. I takon që pas viteve nëntëdhjetë, ai të jetë si gjithë të tjerët, me ato vlera, apo mangësi që ka. Nëse për të afirmuar, zgjidhet rruga për ta vendosur atë në vendin e dikujt që edhe ai e meriton vendin në piedestal, ky nuk është rivlerësim real i vlerave. Nëse për të rivlerësuar Fishtën, thjesht do nisemi nga injorimi që i është bërë atij, e në duf e sipër do ta cilësojmë atë, me vend e pa vend, “Homeri”, apo “poeti kombëtar”, ne thjesht kemi rënë në kurthin e kohës që iku.
Kjo nuk është rruga e duhur. Kur të kalojnë vite të tjerë, dhjetëra vite ndoshta, dhe kur të vijë një kohë, kur njerëzit e kësaj toke ku jetojmë ne, ata me shkollë dhe pa shkollë, ata që e duan poezinë dhe ata që nuk duan t’ia dinë për të, ata që merren me poezi dhe ata që nuk ka lexuar në jetën atyre asnjë rresht poetik, ata pra të gjithë që sot nuk ngatërrohen kur recitojnë vargjet poetik,..” o malet e Shqipërisë”, e ju o lista e gjatë…”, do të recitojnë vargjet e dikujt tjetër, vetëm atëherë le të mos i kursejmë ditirambet për të, “Homer”, apo “poet kombëtar”.
Tani për tani, kjo gjë nuk duket të ndodhë edhe në këtë sistem rivlerësimi të vlerave poetike. Le të presim.
Në këtë rrëmujë ku jetojmë, duket se bota poetike ecën në dy rrugë, të cilat nuk kanë të njëjtat mundësi, apo nuk lëshojnë të njëjtën klithmë për tu njohur, apo thjesht për të rënë në sy.
Dukuria e imponimit të (anti)vlerave është një dukuri me të cilën po mësohemi. Edhe nën ndikimin e teknologjisë, klithmat më të fuqishme për të rënë në sy, e bëjnë antivlerat. Por unë jam i bindur se edhe mes kësaj rrokopuje, tek ata që e duan artin e vërtetë poetik, netëve vonë, kur të jenë larguar nga sulmet e botës virtuale poetike, tek koka e shtratit të tyre, do të gjendet një libër i sapo shfletuar i Frederik Reshpjes, apo Ndoc Gjetjes, e sa e sa të tjerëve, të cilët mos i kërkoni nëpër rrjetet sociale, po thjesht tek një libër i sapo shfletuar, para se të flini.
Ju kemi parë se keni kaluar nga poezia tek romani, apo dhe tek publicistika, a është e vërtetë ajo që thuhet shpesh se poezia, në fakt i përket një moshe më të re dhe vjen një moshë kur krijuesi ndjenë nevojën të shprehet me lloje të ndryshme të artit të të shkruarit?
Nëse do të donit një përgjigje më të shkurtër, unë do thosha se poezia është një art shumë serioz dhe duke qenë i tillë, nuk di sa mund të justifikohet ai mendim se poezia shkon më shumë me moshën më të re të krijuesit. Unë do të thosha të kundërtën. Me kalimin e moshës, poezia ndoshta zhvishet nga disa trille që kanë të bëjnë me moshën e rinisë, por ajo zbulon disa dukuri më të qenësishme njerëzore, që nuk janë më pak poetike. Le të them diçka nga përvoja ime. Pasi kisha botuar për vite poezi, erdhi momenti dhe ndjeva të nevojshme se ndoshta kishte ardhur momenti të shprehesha ndryshe.
Kishte ardhur momenti që ca mendimeve dhe ideve, tu shkoja deri në fund, pa pasur barriera që vareshin tek një varg, a strofë. Në atë kohë botova romanin voluminoz, rreth shtatëqind, faqe: “Shpirt i trazuar gruaje”.
Është bukur të shkruash një roman, sepse romani ngjason me një mal të lartë, ku duhet të ecësh me vite deri sa ta përfundosh atë udhëtim.
Në vijim jam dhe në përfundim të një romani tjetër dhe më pëlqen që në këto kohëra merrem edhe me të. Më tej dy romane, “Rrëfim i një nëpunësi” dhe “Shënime nga provinca”, i kam botuar thuajse të plota, pjesë pas pjese, në shtypin e përditshëm.
Veç kësaj kam shkruar edhe publicistik për një periudhë të gjatë kohe, herë-herë me ngarkesë të theksuar politike. E pra të gjitha këto nuk mjaftuan të ma zbehnin sadopak mallin për poezinë. U riktheva tek ajo, duke botuar dy vëllimet, për të cilat folëm në fillim, u riktheva me një mall dyfish, e thuajse me një ndjenjë faji, thua sikur t’i kisha bërë një tradhti të vogël.
U riktheva i bindur se vërtet poezia është një gjë jo vetëm më serioze, por edhe më e rreptë. Ajo të vendos kufij rigoroz fjalësh, por të lë hapësira të pafundme mendimesh dhe ndjenjash. Poezia është arti i qiejve dhe qiejt nuk ka kufij.
Ne jemi duke përjetuar një moment të vështirë, siç është ky virus i shfaqur së fundmi në mbarë botën, si qëndron raporti mes jetës dhe vdekjes tek poeti? Poetët shpesh shprehen se jetojnë mes vargjesh, mos vallë kjo ka lidhje me faktin se poeti e ndjen se në fund të fundit edhe ata janë vdekatarë si gjithë të tjerët e ndjen një lloj frike, apo tek një vetëbesim se diçka do mbetet nga vargjet e tij, më pas.
Ndoshta janë nga pak të dyja, po mua do më pëlqente që më shumë të ishte e dyta. Të thuash se nuk duhet të kemi frikë nga vdekja kjo është pak e besueshme, por vdekja është një gjë që ndodhë, absolutisht ndodhë tek të gjithë dhe ne duhet të mësohemi me të.
Duhet të mësohemi si me jetën. Kur flasim për poetët vdekja merrë edhe një kuptim tjetër, më pak të frikshëm, le të themi. Kjo ndodhë sepse vdekja po aq sa edhe jeta është e pranishme në artin poetik. Të shkruash poezi, do të thotë të rindërtosh një raport tjetër me vdekjen, thuajse më miqësor. Jo tani, por edhe shumë kohë më parë, kur isha shumë më i ri, vdekja ka qenë prezentë në poezinë time, kam fol me të, madje e kam parë veten dhe matanë saj, jam familjarizuar me të. Kjo nuk më ka bërë ta dua më pakë jetën, përkundrazi duke folur edhe për vdekjen, kam kuptuar më mirë se jeta i jepet njeriut vetëm njëherë dhe ai duhet ta jetoj në të gjitha mënyrat e bukura të mundshme.
Të jesh poet duket se ndërton në një lloj mënyre, të njëjtin kult edhe për vdekja edhe për jetën, në kuptimin e vendit që ato zënë në poezi.
E pra, le të themi në kuptimin poetik, nuk është se kam frikë prej vdekjes.
Meqenëse ju e lidhët vdekjen edhe me pandeminë që ka pushtuar botën, po ju lë juve ta kuptoni nëse kam frikë vdekjen në aspektin tej poezisë.
Për këtë më lejoni tu tregojë një detaj të vogël që është tej madhështores. Kjo që do them, s’ka asnjë lidhje me poezinë, por është shumë njerëzore. Ky virus, duket se krijoi një sprovë edhe mes brezave, ndërsa brezin e tretë, apo dhe të dytë, e rrezikoi realisht. Edhe ne që sapo i kemi kaluar të gjashtëdhjetat, u gjendëm në kthetrat e tij, po këtu nuk dua të flas për vdekjen. Ndërsa rrimë të mbyllur në apartamentin tonë, shoh në çdo çast, tej apartamentit, sytë e merakosur të dy bijve të mi, të dy nuseve të tyre dhe të mbesës sime time të vogël, që na ndjekin në distancë. Kjo më krijoi idenë e një kështjelle kaq njerëzore që ata e ndërtuan për ne të dy, ndërsa vet rrinë si roje atje, duke mos lejuar që ai armiku i padukshëm të gjejë ndonjë derë hapur. E pra duke i nisur nga pyetja juaj, me lejoni tu përgjigjem me një pyetje. Pas kësaj, ju mendoni se unë kam frikë nga vdekja?
Nuk di nëse doje të thoshe diçka tjetër në fund të saj bisede?
Ajo që doja të thosha është fakti, se duhet lexuar më shumë poezi. Duhet lexuar sa më shumë poezi e zgjedhur. Nuk ka rëndësi kush është autori, nuk ka rëndësi se nuk mbajmë mend kush e ka shkruar. Nesër do biem në dashuri, ose jemi duke përjetuar një dashuri të madhe. Nesër do pleksim gishtat mes flokëve të së dashurës sonë, apo do të shohim si thinjet pak nga pak malli i rinisë sonë. Nesër do kemi nevojë ta shprehim mallin tonë me fjalë, apo të kërkojmë falje. Nesër ne do përjetojmë një lumturi, apo dhimbje të madhe. Nesër do të duhet t’i shprehim pra ndjenjat tona me fjalë madhështore. E pra kjo mundësohet vetëm nga poezia! Lexoni poezi!
Bisedoi: Elton Koka /DITA
