Nga Yuval Noah Harar*
Ne të rriturit mund të mos jemi në gjendje të ‘çmësojmë’ historitë e dëmshme që na janë thënë, por ne mund të ndalojmë “marshimin e tyre nëpër breza”.
Ne nuk mund t’i mbrojmë fëmijët nga historia. Në Ukrainë, miliona familje kanë humbur shtëpitë e tyre nga lufta e Putin. Në Delhi, temperaturat rekord prej 50 gradësh Celsius bënë që fëmijët të rrinin mbyllur brenda këtë verë, të pamundur për të studiuar apo luajtur. Çmimet globale të ushqimeve po rriten, duke bërë që fëmijët në të gjithë botën të mbeten të uritur. Pra, sigurisht që është e pashmangshme që brezi i ardhshëm të përballet me pyetjet e mëdha: pse ka luftëra? Cili është vendi ynë në natyrë? Çfarë është paraja dhe pse është kaq e rëndësishme?
Shpesh, fëmijët i marrin këto pyetje shumë më seriozisht sesa të rriturit. Ata vënë në dyshim gjërat që të rriturit i marrin si të mirëqena. Të rriturit mund të bezdisen kur një fëmijë përgjigjet “pse?” për çdo përgjigje tonën. Por zakonisht, fëmija thjesht po përpiqet t’u shkojë gjërave deri në fund, në një mënyrë që të rriturit kanë pushuar prej kohësh ta bëjnë këtë.
Një gjë tjetër nga e cila nuk mund t’i mbrojmë fëmijët është ekspozimi ndaj tregimeve të rreme historike. Që në moshë shumë të hershme, të rinjtë bombardohen me mite dhe dezinformata, jo vetëm për ngjarjet aktuale, por edhe për historinë bazë të vetë njerëzimit, kush jemi, nga vijmë dhe si arritëm këtu.
Në vendin tim të lindjes, Izraelin, për shembull, edhe nxënësit laikë zakonisht mësojnë për Kopshtin e Edenit dhe shohin imazhe shumëngjyrëshe të Arkës së Noes shumë kohë përpara se të dëgjojnë për Neandertalët ose të shohin artin e shpellave të Lascaux dhe Sulawesi. Kjo ka një ndikim. Njësoj do të kishin ndikim edhe rrëfimet historike që fëmijët duhet të mësojnë në shkollë, tek pushtimi i Ukrainës nga Putin deri tek kriza globale e ushqimit që pasoi.
Nëse i braktisim fëmijët pas miteve, çmësimi i këtyre ideve më vonë në jetë është një detyrë e vështirë, ndonjëherë e pamundur. Është jetike që të flasim me fëmijët hapur për çështjet e mëdha në një mënyrë të përgjegjshme, shkencore të bazuar në prova, në vend të besimit dogmatik. Kjo është një sfidë me të cilën jam përballur kohët e fundit kur po shkruaja historinë e botës për fëmijët.
Ajo që kam mësuar nga ky projekt është se adresimi i çështjeve të mëdha për fëmijët është një punë delikate. Disa lëndë janë argëtuese, si eksplorimi i jetës së përditshme të gjuetarëve-mbledhës të epokës së gurit, kur njerëzit jetonin në natyrë dhe fëmijët kalonin ditët e tyre duke mësuar të ngjiteshin në pemë, të gjurmonin kafshët dhe të bënin zjarr. Por temat e tjera janë më sfiduese. Shqyrtimi i asaj që ndodhi kur Sapienët e lashtë takuan Neandertalët, për shembull, na shtyn të diskutojmë se si mund të ishte jeta e një fëmije me një nënë Sapiens dhe një baba neandertal, duke sjellë tema të tilla si racizmi, lufta, gjenocidi dhe zhdukja.
Është thelbësore të flasim për anën e errët të historisë, por si të shmangim frikën tek fëmijët ndërkohë që u flasim për periudhat e errëta?
Një parim udhëzues është se ne duhet të presim të ndajmë përshkrime të qarta të tmerreve derisa dëgjuesi të jetë mjaft i pjekur për t’i trajtuar ato. Në vend të kësaj, kur kemi të bëjmë me fatkeqësi dhe padrejtësi, është më mirë të theksohet liria: pavarësisht se sa të tmerrshme janë gjërat, njerëzit zakonisht mund të bëjnë një ndryshim për mirë. Ky nuk është mendim i dëshiruar, por vetë thelbi i historisë. Në fund të fundit, historia nuk është studimi i së kaluarës, ose thjesht një listë luftërash, fatkeqësish dhe mbretërish të vdekur që sunduan mijëra vjet më parë. Historia është studimi se si gjërat ndryshojnë.
Nëse mendojmë se bota ka qenë gjithmonë e njëjtë dhe se mënyra se si jetojmë tani është mënyra e vetme për të jetuar njerëzit, atëherë është e natyrshme të mendojmë se ndryshimi është i pamundur dhe se problemet me të cilat përballemi janë të pazgjidhshme. Edhe nëse gjërat janë shumë të padrejta, çfarë mund të bëjmë? Kështu është bota, i themi vetes. Por duke studiuar historinë, ne mësojmë se njerëzit nuk kanë jetuar gjithmonë si ne dhe se bota po ndryshon gjatë gjithë kohës. Njerëzit e bënë botën atë që është, dhe njerëzit mund ta ndryshojnë atë. Sigurisht, kjo nuk është një detyrë e lehtë, por është bërë shumë herë më parë.
Kjo është arsyeja pse historia është kaq e fuqishme. Është çelësi për të ndryshuar botën. Aq sa, në shumë vende, qeveritë kanë frikë nga historia. Udhëheqësit rrallë i ndalojnë njerëzit të mësojnë matematikë ose fizikë. Por shumë qeveri i ndalojnë njerëzit, dhe veçanërisht të rinjtë të mësojnë të paktën disa pjesë të historisë. Gjithçka shkon prapa tek ata mbretër të vdekur që sunduan mijëra vjet më parë, me duart e tyre të akullta që zgjasin nga përtej varrit për të kapur mendjet tona dhe për të ngrirë ndryshimet.
Në fund të fundit, ishin ata mbretër të vdekur prej kohësh që shpikën dhe përhapën histori të ndryshme për perënditë, kombet, paratë dhe dashurinë, të cilave shumë njerëz sot ende besojnë dhe u përmbahen. Për të fituar njëfarë lirie nga këto rrëfime dhe për t’u sjellë ndryshe, ne duhet të kuptojmë se si u krijuan dhe u përhapën në radhë të parë. Përndryshe, nuk do t’i shohim kurrë ashtu siç janë: thjesht tregime. Fëmijët që pyesin “pse?” janë një forcë e fuqishme që mund t’i shkundë deri në themel këto përralla të vjetra.
Por, përveçse të shmangim terrorin, duhet të jemi të kujdesshëm edhe për të mos i ngarkuar të rinjtë me përgjegjësitë tona. Mëkati më i vjetër që bëjmë ne të rriturit është që presim që fëmijët të marrin përsipër projektet tona, dhe në veçanti, të zgjidhin problemet që duam të zgjidhen, por nuk e kemi kuptuar se si. Kur flasim me fëmijët për çështje të mëdha, ne duhet, herë pas here, të pyesim veten pse po e bëjmë vërtet këtë.
Çdo njeri në botë mban një barrë të rëndë. Kur u mësojmë histori të rinjve, ndonjëherë e bëjmë atë për të zhvendosur një pjesë të barrës sonë mbi supet e brezit të ardhshëm. Ne duam që të rinjtë të vazhdojnë të mbajnë në vete besimet, kujtimet, identitetet dhe konfliktet që na kanë rënduar gjatë gjithë jetës sonë.
Kjo është e padrejtë. Një arsye shumë më e mirë për të mësuar historinë është të ndihmosh fëmijët të çlirohen nga të paktën disa prej frikrave dhe iluzioneve të tyre.
Shpresoj që historia të bëhet një mjet për të liruar njerëzit dhe jo për t’i lidhur ata. Një mjet për të krijuar marrëveshje të reja në vend që të përjetësojnë konfliktet e vjetra. Në fund të fundit, qëllimi i mësimit të historisë nuk është të kujtosh të kaluarën, por të çlirohesh prej saj.
*The Guardian /Yuval Noah Harari është historian dhe autor i “Një histori e shkurtër e njerëzimit”.
