Nga Dimitris Xygalatas
Duke qenë se jam rritur në Greqi, sezonin e verës e kaloja gjithmonë në shtëpinë e gjyshërve të mi në një fshat të vogël bregdetar në rajonin e Halkidhikisë. Moti ishte i nxehtë, plot diell dhe shumicën e kohës e kaloja duke luajtur në rrugë me kushërinjtë e mi. Por herë pas here, stuhitë e verës sillnin reshje të mëdha shiu.
Ato mund të shiheshin teksa vinin që nga larg, me retë e zeza që shfaqeshin mbi horizont, të ndriçuara nga rrufetë. Ndërsa kthehesha në shtëpi me vrap, më bënte gjithmonë përshtypje mënyra sesi gjyshërit e mi merrnin masat për stuhinë.
Gjyshja mbulonte me shpejtësi me një copë të errët pasqyrën e madhe në murin e dhomës së ndenjes dhe hidhte një batanije mbi televizor. Ndërkohë, gjyshi ngjiste shkallët për të hequr llambën që ndodhej mbi derën e oborrit. Pastaj fiknin të gjitha dritat në shtëpi. Nuk e kuptova kurrë pse e bënin gjithë ato veprime.
Kur i pyesja, më thoshin se energjia elektrike e tërheq rrufenë. Të paktën kështu thoshin njerëzit, ndaj më mirë të jesh i sigurt. Po nga vijnë këto lloj besimesh? Magjepsja ime me besimet dhe praktikat kulturore në dukje të çuditshme, më nxiti të bëhesha antropolog.
Unë kam vëzhguar besëtytni të ngjashme anembanë botës, dhe megjithëse dikush mund të mrekullohet nga shumëllojshmëria e tyre, ato ndajnë disa tipare të përbashkëta. Në thelbin e shumicës së besëtytnive, qëndrojnë disa koncepte intuitive mbi mënyrën se si funksionon bota.
Antropologët e hershëm i përshkruan me terma si “ngjashmëria” dhe ”infektiviteti”. Sipas parimit të ngjashmërisë, gjërat që duken njësoj mund të ndajnë një lidhje më të thellë, ashtu si anëtarët e një familjeje priren t’i ngjajnë njëri-tjetrit si në pamje ashtu edhe në tipare të tjera. Natyrisht, nuk është gjithmonë kështu. Por ky përfundim duket i natyrshëm, ndaj ne shpesh abuzojmë me të. Në rastin në fjalë:Drita e reflektuar në sipërfaqen e një pasqyre, nuk lidhet me dritën që buron nga shkarkesat elektrike të prodhuara gjatë një stuhie.
Por për shkak se që të dyja duket se lëshojnë dritë, një lidhje midis të dyve ishte dikur shumë e besueshme në shumë pjesë të botës. Po kështu, për shkak se reflektimi ynë në pasqyrë ngjan shumë me imazhin tonë, shumë kultura mendojnë se thyerja e një pasqyre sjell fat të keq, sepse besohej se dëmtimi i atij reflektimi do të nënkuptonte edhe dëmtimin e vetes tonë.
Parimi i infektivitetit bazohet në idenë se gjërat kanë veti të brendshme, dhe ato mund të transmetohen përmes kontaktit. Kështu nxehtësia e zjarrit transmetohet tek çdo gjë që ai prek,dhe disa sëmundje mund të përhapen nga një organizëm në tjetrin. Me apo pa vetëdije, njerëzit në të gjitha kulturat, presin shpesh që llojet e tjera të gjërave mund të transferohen përmes kontaktit.
Për shembull, kjo është arsyeja pse lojtarët në një kazino prekin ndonjëherë dikë që është me fat, për t’u “infektuar” paksa nga fati i tyre. Kjo është edhe arsyeja pse në vitin 2014, një statujë e Zhulietës, personazhit shekspirian që ra çmendurisht në dashuri me Romeon, u zëvendësua për shkak të konsumit të tepërt të shkaktuar nga vizitorët që e preknin për të gjetur dashurinë.
Por këto lloj besëtytnish tradhtojnë diçka më të përgjithshme mbi mënyrën se si mendojnë njerëzit. Për të kuptuar botën tonë, ne kërkojmë modele në natyrë. Kur dy gjëra ndodhin në të njëjtën kohë, ato mund të lidhen midis tyre. Për shembull, retë e zeza shoqërohen me shiun e rrëmbyer.
Por bota është shumë komplekse. Ndaj në shumicën e kohës, një lidhje nuk nënkupton një shkak, edhe pse mund të perceptohet kështu. Nëse vishni një fanellë të re në stadium dhe fiton ekipi juaj, ju mund ta vishni sërish herën tjetër. Nëse ndodh një fitore tjetër e ekipit të zemrës, ju filloni të shihni një model.
Në atë moment, ajo bëhet bluza juaj me fat. Në realitet, që nga ndeshja e fundit kanë ndryshuar një mori gjërash të tjera. Por ju nuk keni qasje në të gjitha ato gjëra. Ajo që dini me siguri është se keni veshur bluzën e fatit, dhe rezultati ka qenë i favorshëm.
Njerëzit duan që objektet e tyre fat–ndjellëse të funksionojnë. Dhe kur kjo gjë nuk ndodh, ne jemi më pak të motivuar që t‘i kujtojmë ato, ose mund t’ia atribuojmë fatin tonë ndonjë faktori tjetër. Nëse skuadra jonë humbet, mund të fajësojmë arbitrin.
Por kur ekipi jonë fiton, kemi më shumë gjasa ta cilësojmë si fat–ndjellëse bluzën që kemi veshur, dhe më shumë gjasa do t’u themi të tjerëve se funksionoi, dhe kjo ndihmon në përhapjen e idesë. Si specie shoqërore, shumë gjëra nga ato që dimë mbi botën vijnë nga urtësia e përbashkët.
Prandaj është e sigurt të supozohet se nëse njerëzit e tjerë besojnë tek dobia e një veprimi të caktuar, mund të ketë diçka në të. Nëse njerëzit përreth jush thonë se nuk duhet t’i hani ato kërpudha, ndoshta është një ide e mirë që t’i shmangni ato.
Strategji “më mirë diçka e sigurt se diçka e keqe”, është një nga arsyet kryesore pse janë kaq të përhapura besëtytnitë. Një arsye tjetër është se ato na bëjnë të ndihemi mirë. Studimet tregojnë se ritualet dhe besëtytnitë shtohen gjatë periudhave të pasigurisë, dhe kryerja e tyre mund të ndihmojë në reduktimin e ankthit dhe rritjen e performancës.
Kur njerëzit ndihen të pafuqishëm, rikthimi tek gjestet e njohura na ofron një ndjenjë kontrolli të situatës, e cila edhe nëse është iluzore, mund të jetë ngushëlluese. Falë këtyre efekteve psikologjike, besëtytnitë kanë ekzistuar prej shekujsh, dhe ka të ngjarë të ekzistojnë edhe në shekujt që do të vijnë.
*Dimitris Xygalatas, është profesor i asociuar i Antropologjisë dhe Shkencave Psikologjike në Universitetin e Konektikatit, SHBA. / The Conversation
