Nga ilirët dhe romakët tek osmanët, mbreti Zog që pinte 200 cigare në ditë dhe deri te komunistët – pak vende të tjera europiane ofrojnë kaq shumë pjesë të historisë
Në bregun e liqenit të Ohrit, në manastirin e lashtë të Shën Naumit, gjeta një shok të ri duke pirë: Dongo, murgun. Unë isha duke udhëtuar në Shqipëri me Elvis Nanaj, shoferin tim, dhe kishim kaluar kufirin për në Maqedoninë e Veriut, në një pasdite, duke ndjekur vijën bregdetare në drejtim të lindjes për të vizituar manastirin. Një rrugë e gjatë plepash të çon mbi një urë në një oborr me kalldrëm, ku u ndeshëm me një çift pallonj që bërtisnin dhe tundnin bishtin.
Brendësia e kishës monastike në Shën Naumit nuk ka ndryshuar në një mijë vjet. Ishte e ngushtë dhe me dyer aq të ulëta sa duhej të përkulesha dyfish. Dyshemeja me gurë të mëdhenj e të lëmuar nga një mijëvjeçar i tërë. Afresket e shenjtorëve dhe profetëve vërshonin mbi mure dhe ikonat prej bakri shkëlqenin në dritën e qirinjve dhe llambave të vajit. Kur shkrimtarja britanike Rebecca West e vizitoi në vitin 1937, zbuloi se manastiri vepronte si një strehë për të çmendurit; teksa një murg u këndonte arie nga Madam Butterfly dy njerëzve të dëshpëruar për t’i shëruar.
Dongo u ul pak jashtë hyrjes në një kabinë të vogël që shiste kartolina dhe qirinj. Ai dukej si Moisiu në vitet e shkretëtirës, tullac, i shëndoshë, me mjekër të gjatë dhe me një shkëlqim mesianik në sytë e tij. Biseduam, ai më dha edhe disa dhurata – një unazë çelësi, një medaljon me një ikonë brenda, një kartolinë bardh e zi të manastirit.
Pastaj ktheu një shishe me “rakinë mrekulli” të manastirit. “Gjithçka e natyrshme, nuk ka problem.” Ai mbushi dy gota dhe ne i ngritëm dolli njëri-tjetrin. Rakia kishte nota astringente pishe dhe lëng më të lehtë, me një fund të zgjatur kumbullash. Dongo derdhi edhe dy gota të tjera. E pyeta sa kohë kishte në manastir. Shumë gjatë, ai qeshi. Ai kishte dalë nga dyqani i tij i vogël tani për t’u ulur me mua në një stol prej guri. Na i mbushi sërish gotat. E pyeta sa murgj kishte. “Një”, tha ai, duke goditur gjoksin e tij. “Për gjithçka – kartolina, liturgji, këngë, qirinj, kopsht, pallua, gjithçka.” Na i mbushi sërish gotat.
Kalova 10 ditë në Shqipëri, duke bërë turne me Elvisin, e duke u bredhur nga vendstrehimet malore në hapësirat bregdetare, nga manastiret në kampet e safarit. Vendi ishte magjepsës dhe i bukur, dhe njerëzit ishin jashtëzakonisht miqësorë. Vendet antike si Butrinti dhe Apolonia kishin disa nga rrënojat më të bukura klasike në Mesdhe. Në brendësi has malet në distanca të gjata, qytete të lashta osmane që komandojnë luginat e tyre. Rrugët ishin të mira dhe restorantet të lira. Nganjëherë Shqipëria ndihej si Europa e stërgjyshërve tanë – vagona me kuaj, barinj që kullosin tufat e bagëtive, burra që kosisnin me dorë ose ndanin bykun me erë.
Gjatë viteve 1950 dhe 1960, kur Shqipëria ishte lloji i shtetit komunist të izoluar që do ta bënte Korenë e Veriut të dukej edhe më “përkëdhelëse”, një dritare në botën e jashtme erdhi nga filmat e Norman Wisdom, humoristit gazmor anglez, të vetmit filma të huaj që kaluan censurën e rreptë komuniste. Ndoshta popullariteti i tij është i kuptueshëm, bota e Wisdom e absurditeteve të çmendura dhe absurditeteve të pakuptimta që godasin një akord, në një vend ku nuk kishte shumë kuptim. Në vitin 1995, pas rënies së komunizmit, Wisdom e vizitoi Tiranën, sepse i bëri shqiptarët të qeshin në një epokë të errët tiranie.
Tirana është një qytet më simpatik se sa njerëzit i japin meritat. Ka kafene me tarraca në natyrë, salla të bukura koncertesh, muze të madh arkeologjik dhe disa muze modernë tërheqës që katalogojnë idiotizmin dhe tmerret e periudhës komuniste. Por isha i lumtur që dola nga qyteti në peizazhe të gjera agrare. Isha nisur drejt liqenit të Ohrit në kërkim të ilirëve. Nuk është dëgjuar shumë për Ilirinë, një qytetërim pararomak në Ballkan, në dy mijëvjeçarët e fundit, dhe ndjenja jonë për to është disi e mjegullt. Thuhej se kishte varre në Selcë në kodrat mbi liqen.
Në fund të një rruge të bardhë, afër fshatit Selcë e Poshtëme, një grua e moshuar me dy pula nën krahë na drejtoi në një pistë. Eca nëpër lule të egra drejt një shkëmbi të ulët, ku gjeta fasadat klasike të gdhendura në shkëmbin e butë. Dukej një vend i mrekullueshëm për të vdekur, i zhytur këtu mes hardhive dhe ullinjve – një ndjenjë qetësuese e përjetësisë, një sfond majash malesh që lë të nënkuptojnë përjetësinë, brigje lulesh të egra në shpatet si haraçe lulesh. U ula në shkallën e një prej varreve të vogla dhe shikoja fluturat. Dëgjohej kënga e zogjve, zhurma e këmborëve të deleve, zërat e largët të fëmijëve, zhurma e lartë e cikadave. Qentë lehnin, në ferma që dukeshin larg. Dukej sikur isha vetëm me botën e lashtë.
Shekspirit iu desh që ta bënte Ilirinë një metaforë që ndoshta ishte arsyeja pse isha këtu. Emri dukej se mbante njëfarë ndjesie romantike dhe misteri. Kur Viola dhe Sebastiani mbyten në bregun ilir në fillim të Natës së Dymbëdhjetë, mundet që ata i kanë shpëtuar botëve të tyre të kufizuara për një tokë të kurrësesishme ku asgjë nuk është siç duke, ku marrëzia bëhet realitet, një version elizabetian i Norman Wisdom. Ishte kjo ideja dukej se më ndoqi nëpër Shqipëri.
Për pesë shekuj, Shqipëria u sundua nga osmanët, duke u bërë e pavarur në vitin 1912 dhe u pushtua nga ushtritë e gjashtë fuqive të ndryshme pas fillimit të Luftës së Parë Botërore. Pas luftës u tentua të ndërtohej vetëdija kombëtare. U përfol se froni iu ofrua lojtarit anglez të kriketit, CB Fry, por në fund ata e mori mbreti Zog.
Zogu ishte një njeri i kohës së tij. Ai mbante llojin e mustaqeve të dyshimta, të dashura për diktatorët e viteve 1930. Ai burgosi kundërshtarët e tij, shpiku përshëndetjen e tij – përshëndetjen zogiste – dhe pinte 200 cigare në ditë. Thuhej se ai ishte objekt i jo më pak se 600 familjeve që u përfshinë në gjakmarrje – dhe u mbijetoi më shumë se 55 atentateve, një në shkallët e Teatrit të Operës së Vjenës pas një shfaqjeje të Pagliaccit.
Gjithsesi, Zogu shpëtoi. Por tetë vjet më vonë, ndërsa italianët aneksuan Shqipërinë, ai iku në mërgim duke marrë me vete pjesën më të madhe të arit në kasafortat e Bankës së Tiranës dhe Durrësit. Më pas ai udhëhoqi ekzistencën nomade të një monarku të mërguar, duke përfshirë një qëndrim në Ritz në Londër, në ditët kur mund ta shlyente faturat me një “tullë ari”, përpara se të vinte të pushonte përfundimisht në Paris, ku duhanpirja ndikoi në shëndetin e tij. Ai vdiq në moshën 65-vjeç.
Zogu i kishte mbajtur të mbyllur kundërshtarët politikë në birucat mesjetare të kalasë së Gjirokastrës. Një qytet i lashtë me korsi dredha-dredha të pjerrëta, shtëpitë e Gjirokastrës qëndrojnë grumbull së bashku, pllakat e tyre prej guri ngjyrë hiri si luspat e bishave të çuditshme ngjitur me kthetrat në shpatin për t’u grumbulluar nën muret e kështjellës. Imazhi i përket shkrimtarit më të madh të Shqipërisë, Ismail Kadare, një gjirokastrit. Ai e quajti qytetin e çuditshëm, edhe të ngjashëm me ëndrrat.
Shtëpia e dikurshme e Kadaresë tani është muzeu etnografik i Gjirokastrës. Është një vend qilimash dhe kostumesh, fustanesh prej kadifeje dhe jelekësh brokadë. Muzeu mban të gjitha kontradiktat e Shqipërisë. Një moment janë këpucët e shkëlqyera me thekë, të njohura si opinga. Dhe tjetra janë të klerit të ekzekutuar, armikut të frikshëm të regjimit komunist – myslimanë, ortodoksë, katolikë dhe bektashi.
Por është vetë shtëpia, në vend të ekspozitave të saj, ajo që shkëlqen. Ka një intimitet për shtëpitë e vjetra osmane të Gjirokastrës, të cilat strehonin shumë familje dhe breza. Modeli është labirint, pothuajse i fshehtë. Në katin e parë banonin bagëtitë, çdo dhomë vinte me divane të ftohta me jastëk dhe një dhomë gjumi e veçantë iu caktua të sapomartuarve, në një distancë të respektueshme nga të tjerët. Veçimi i grave ishte në qendër të arkitekturës; Në të gjitha këto shtëpi ka galeri të fshehta ku gratë, të ulura pas punimeve të drurit me grilë, mund të ndiqnin bisedat dhe marrëveshjet pa u parë nga vizitorët.
Mbi çatitë e shtëpive të Gjirokastrës është kështjella, një kolos shpellor, një strehë kalimi dhe betejash me dhoma të harkuara. Një rampë e gjatë të çon poshtë në birucat ku, në një dhomë të errët tetëkëndore, të burgosurit mbaheshin të lidhur me zinxhirë në mur. Të burgosurit ishin aty në fillim të shekullit të 19-të, në kohën e Ali Pashës sadist me të cilin Lord Bajroni pinte çaj – pashai ishte i fiksuar pas duarve të bardha delikate të poetit dhe e joshte me ëmbëlsira.
Ato mbetën aty në kohën e mbretit Zog. Dhe ata ishin ende aty gjatë periudhës komuniste, pavarësisht kundërshtarëve të liderit komunist, Enver Hoxha. Të paktën deri në vitin 1968, kur – në një jehonë shqiptare të verës së dashurisë – vendosën të organizojnë një festë folklorike në kështjellë dhe shqetësoheshin se vajtimet e të burgosurve mund të prishnin këngët e paqes.
Hoxha është djali tjetër i famshëm i Gjirokastrës. Lideri komunist i Shqipërisë për gati 40 vjet deri në vdekjen e tij në 1985, ende rri pezull mbi Shqipërinë si një re e errët. Në 10 ditë në vend, nuk kam dëgjuar askënd të thotë emrin e tij. Si gjithë të tjerët, edhe Elvisi e quajti atë thjesht si diktator.
Kur regjimi i vjetër u shkatërrua përfundimisht në fillim të viteve 1990, shqiptarët patën një përqafim shokues me kapitalizmin kauboj. Skemat piramidale u shfaqën duke ofruar shpërblime financiare të pallogaritshme për një popullsi naive që mendonte se kështu duhet të funksiononte kapitalizmi. Njerëzit hipotekuan shtëpitë e tyre, fermat e tyre, për të investuar. Ndërsa skemat mashtruese si të Ponzi-t falimentuan të gjitha, rreth dy të tretat e popullsisë së Shqipërisë humbën kursimet e tyre. Ishte shkas për shpërthimin e një anarkie të dhunshme në 1997, aq rëndë, saqë ishte nevoja për një forcë paqeruajtëse ndërkombëtare për ta bashkuar vendin dhe për ta kthyer atë përsëri në normalitet.
Rreth 45 milje në veri është Berati, një tjetër qytet i epokës osmane, por historia e të cilit shtrihej 2.400 vjet më parë, madje edhe përtej ilirëve. Shtëpitë e saj të bardha që ngrihen në faqet e pjerrëta të kodrave duket se qëndrojnë mbi supet e njëra-tjetrës, rreshtat e tyre të dritareve të grumbulluara që reflektojnë dritën. Në korsitë dredha-dredha të kalasë, arrita te Kisha e Shën Mërisë, tani një muze i pikturave të Onufrit, një nga piktorët e mëdhenj të ikonave të shekullit të 16-të. Mbi ikonostasin, jeta e Krishtit ndriçohet në të kuqtë dhe blutë e lavdishëm nën qiejt e artë. Ato mund të kenë qenë disa shekuj më vonë, por këto piktura janë ekuivalenti lindor i Duccio-s dhe Giotto-s, të stilizuara, të ndritshme dhe të përhumbura. Janë të bukura, por në këto hapësira të errëta vëreni se si fokusi i rrëfimit është pa ndryshim tragjik, një lloj entuziazmi i pafund ndaj tradhtisë, kryqëzimit, martirizimit, vdekjes.
Në Berat ka një traditë tjetër fetare. Në sheshin me kalldrëm prapa Xhamisë së Mbretit, aty gjeta një teqe, ose vend adhurimi që erdhi nga Turqia në shekullin e 16-të. Një formë soditëse dhe shpesh e pavarur e Islamit, bektashizmi lulëzoi në Shqipëri, shumë kohë pasi u ndalua në Turqi si heretik, dhe selia botërore e bektashizmit është tani në Tiranë. Por teqeja ishte bosh. Ashtu si me shumë vende kulti në Shqipëri, mbi katër dekada ateizmi zyrtar i kishte grabitur asaj shumicën e adhuruesve.
Ishte një ndërtesë modeste, por e shkëlqyer, e përbërë nga një dhomë e vetme katrore. Një kube tetëkëndëshe dukej sikur notonte mbi të. Muret ishin të bardha dhe të thjeshta, me përjashtim të kornizave të dyerve dhe dritareve dhe dollapëve të vegjël të vendosur në mure të cilat ishin të lyera me dizajne të ndërlikuara. Dielli zbriste nga një grumbull i lartë dritaresh nëpër dërrasat e lashta të dyshemesë. U ula vetëm për një kohë të gjatë në këtë dhomë qiellore në një nga stolat e ulëta rreth mureve, duke shijuar qetësinë meditative. I lodhur nga pritja, kujdestari më la çelësat për t’i mbyllur. “Vetëm vendosini ato nën vazo kur të largoheni,” tha ai. “Kjo do të jetë mirë.”
Më shumë aventura shqiptare
Skijimi në Bjeshkët e Nemuna E shtyrë përballë kufirit me Malin e Zi, lugina e Valbonës ishte e njohur në vitet 1990 si një vend banditizmi dhe gjakmarrjeje, dhe i shkatërruar nga shpopullimi masiv. Tani, megjithatë, ajo po shijon një ndryshim dramatik të fatit, malet e saj të pacenuara gëlqerore dhe fshatrat fshatare që zbulohen nga alpinistët dhe madje një numër i vogël skiatorësh. Që nga viti 2019, udhërrëfyesi slloven malor Rok Zalokar ka drejtuar një operacion pionier të heliskit në luginë për disa javë çdo dimër, duke ofruar mundësinë për të qenë ndër të parët që do të shijoni zbritjet me pluhur të thellë në tasat dhe kullotat e tij të larta. Një javë heliski kushton nga 8,950 euro; heliskialbania.com
E nisur në vitin 2013 për të promovuar paqen dhe për të ofruar punësim në malet e Kosovës, Malit të Zi dhe Shqipërisë, shtegu rrethor Majat e Ballkanit shkon për 192 km duke përdorur shtigje të përdorura me shekuj nga barinjtë, tregtarët dhe kontrabandistët. Udhëtimi grupor i udhëhequr nga Mbretëritë Malore gjurmon një pjesë të shtegut, duke filluar në Mal të Zi, midis kasolleve të barinjve të rrafshnaltës Štavna. Ecja gjatë ditës së dytë kalon mbi Qafën e Pejës në Luginën e Thethit në Shqipëri, me bagazhe të bartura me kuaj, dhe ditët në vijim vazhdojnë në lindje në Valbonë. Madhësitë e grupit janë nga katër deri në 12 persona; udhëtimet për tetë netë nisen më 27 korrik ose 31 gusht, nga 1,535 paund për person; mountainkingdoms.com. Shihni gjithashtu peaksofthebalkans.com
Shqipëria e lashtë, e udhëhequr nga një pedagog ekspert, turneu grupor i Martin Randall Travel synon të eksplorojë rolin e Shqipërisë si një vend “udhëkryq i lashtësisë”, me një itinerar që përfshin vendet greke, romake, bizantine dhe osmane. Duke filluar nga Kruja, kryeqyteti mesjetar i Shqipërisë, udhëtimi shkon në jug për në Durrës, një port kyç për grekët dhe romakët, më pas takon Beratin, qytetin ilir të Bylisit, dhe më tej në Apolloni dhe Butrint. Një udhëtim për nëntë netë kushton nga 3,050 paund, me nisje në prill dhe shtator; grupet numërojnë nga 10 deri në 22 persona; martinrandall.com
Shtigje bregdetare. Përgjatë pjesës më të madhe të të ashtuquajturës “riviera shqiptare”, male të thyera ngrihen drejtpërdrejt nga ujërat bruz të detit Jon – më i larti që arrin më shumë se 2000 metra. Turneu në këmbë në grup i Wild Frontiers ofron disa nga peizazhet më të bukura të zonës, duke përfshirë Parkun Kombëtar të Llogarasë dhe malin e Çikës. Ka nga tre deri në pesë orë ecje në shumicën e ditëve, por edhe kohë për të notuar dhe eksploruar vendet historike. Një udhëtim për shtatë netë kushton nga 1675 paund, me nisje në maj, shtator dhe tetor. ëildfrontierstravel.com
Çiklizmi në jug. Rreth tre të katërtat e Shqipërisë është e mbuluar me kodra ose male, kështu që mund të shijohen ulje-ngritje në turneun njëjavor të grupit të Explore Worldwide me biçikletë në jug të vendit. Duke filluar nga liqeni i Ohrit, paketa mbulon 358 km në gjashtë ditë, kryesisht në rrugë të qeta rurale, duke u nisur nga malet e Gramozit dhe lugina e Vjosës, më pas duke kaluar përgjatë bregdetit nga Parku Kombëtar i Butrintit deri në Qeparo (ku ka një pasdite të lirë në plazh), Himarë dhe Dhërmi. Ka një minibus mbështetës nëse ngasja është e tepërt, dhe biçikletat elektronike janë të disponueshme. Udhëtimi për shtatë netë kushton nga 1039 paund me nisje nga prilli në qershor dhe shtatori dhe tetori.
