Nga David Rising – AP
Termocentrali më i madh bërthamor i Evropës u godit nga bombardimet ruse të premten herët, ku një nga gjashtë reaktorët e tij u përfshi nga flakët dhe krijoi frikën për një fatkeqësi që mund të prekë të gjithë Evropën Qendrore për dekada, si shpërthimi i Çernobilit në 1986.
Shqetësimet u zbehën pasi autoritetet ukrainase njoftuan se zjarri ishte shuar dhe se siguria e njësisë nuk u ndikua.
Por edhe pse centrali bërthamor i Zaporizhzhia ka një dizajn të ndryshëm nga ai i Çernobilit dhe është i mbrojtur nga zjarri, ekspertët e sigurisë bërthamore dhe Agjencia Ndërkombëtare e Energjisë Atomike paralajmërojnë se lufta brenda dhe rreth këtyre objekteve paraqet rreziqe ekstreme.
Një shqetësim i madh, i ngritur nga rregullatori shtetëror bërthamor i Ukrainës, është se nëse luftimet ndërpresin furnizimin me energji elektrike në centralin bërthamor, ai do të detyrohet të përdorë gjeneratorë me naftë më pak të besueshëm për të siguruar energji emergjente për sistemet operative të ftohjes.
Një dështim i këtyre sistemeve mund të çojë në një fatkeqësi të ngjashme me atë të centralit japonez të Fukushimës, kur një tërmet masiv dhe cunami në vitin 2011 shkatërruan sistemet e ftohjes, duke shkaktuar shkrirje në tre reaktorë.
Pasoja e kësaj, tha presidenti ukrainas Volodymyr Zelenskyy, do të ishte e gjerë dhe e tmerrshme.
“Nëse ka një shpërthim, ky është fundi për të gjithë. Fundi për Europën. Evakuimi i Evropës”, tha ai në një fjalim emocionues në mes të natës, duke u bërë thirrje kombeve të bëjnë presion mbi udhëheqjen ruse për t’i dhënë fund luftimeve pranë uzinës.
“Vetëm veprimi urgjent i Evropës mund të ndalojë trupat ruse. Mos lejoni vdekjen e Evropës nga një katastrofë në një central bërthamor.
Çfarë ndodhi?
Pasi morën qytetin port strategjik të Khersonit, forcat ruse u zhvendosën në territorin pranë Zaporizhzhia dhe sulmuan qytetin e afërt të Enerhodarit për të hapur një rrugë për në uzinë të enjten vonë.
Nuk ishte menjëherë e qartë se si u godit centrali, por kryebashkiaku i Enerhodar Dmytro Orlov tha se një kolonë ushtarake ruse ishte parë duke u drejtuar drejt objektit bërthamor dhe se të shtëna të forta u dëgjuan në qytet.
Më vonë, autoritetet ukrainase thanë se Rusia kishte marrë nën kontroll uzinën bërthamore. Zëdhënësi i uzinës Andriy Tuz i tha televizionit ukrainas se të premten herët në mëngjes, predhat ranë drejtpërdrejt mbi objektin dhe i vunë flakën një prej gjashtë reaktorëve të tij.
Fillimisht, zjarrfikësit nuk mundën t’i afroheshin flakëve sepse po qëllohej ndaj tyre, tha Tuz. Edhe përpara sulmit, drejtori i mbikëqyrësit bërthamor të OKB-së, Rafael Grossi, kishte paralajmëruar se IAEA ishte “shumë e shqetësuar” me forcat ruse që kryenin operacione ushtarake kaq afër.
“Është me rëndësi kritike që konflikti i armatosur dhe aktivitetet në terren rreth termocentralit bërthamor Zaporizhzhia dhe çdo objekt tjetër bërthamor të Ukrainës në asnjë mënyrë të mos ndërpresin ose rrezikojnë objektet ose njerëzit që punojnë në dhe rreth tyre,” tha ai në fillim të kësaj jave.
Çfarë mund të ndodhë?
Reaktori që u godit ishte jashtë linje, por ende përmban karburant bërthamor shumë radioaktiv. Katër nga gjashtë reaktorët e tjerë tani janë hequr nga linja, duke lënë vetëm një në funksion.
Reaktorët në termocentral kanë kupola të trasha prej betoni, të cilat do t’i kishin mbrojtur ata nga zjarri i jashtëm nga tanket dhe artileria, tha Jon Wolfsthal, i cili shërbeu gjatë administratës së Obamës si drejtor i lartë për kontrollin e armëve dhe mospërhapjen në Këshillin e Sigurisë Kombëtare.
Në të njëjtën kohë, një zjarr në një central bërthamor nuk është kurrë një gjë e mirë, tha ai.
“Ne nuk duam që termocentralet tona bërthamore të sulmohen, të jenë në zjarr dhe të mos kenë reaguesit e parë në gjendje të hyjnë në to,” tha ai.
Një tjetër rrezik në objektet bërthamore janë pishinat ku mbahen për t’u ftohur shufrat e karburantit të shpenzuar, të cilat janë më të prekshme ndaj sulmeve dhe që mund të shkaktojnë lëshimin e materialit radioaktiv.
Ndoshta problemi më i madh, megjithatë, është furnizimi me energji elektrike i termocentralit, tha Najmedin Meshkati, një profesor inxhinierie në Universitetin e Kalifornisë Jugore, i cili ka studiuar si fatkeqësinë e Çernobilit ashtu edhe atë të Fukushimës, duke ngritur një shqetësim të shprehur edhe nga Wolfsthal dhe të tjerët.
Humbja e energjisë jashtë vendit mund ta detyrojë centralin të mbështetet në gjeneratorët e emergjencës me naftë, të cilët janë shumë jo të besueshëm dhe mund të dështojnë ose të mbeten pa karburant, duke shkaktuar një ndërprerje të stacionit që do të ndalonte qarkullimin e ujit të nevojshëm për të ftohur rezervuarin e karburantit të shpenzuar, ai tha.
“Ky është shqetësimi im i madh – më i madh,” tha ai.
David Fletcher, një profesor i Universitetit të Sidneit në Shkollën e tij të Inxhinierisë Kimike dhe Biomolekulare, i cili më parë ka punuar në Energjinë Atomike në Mbretërinë e Bashkuar, vuri në dukje se edhe mbyllja e reaktorëve nuk do të ndihmonte nëse sistemi i ftohjes dështon në një mënyrë të tillë.
“Shqetësimi i vërtetë nuk është një shpërthim katastrofik siç ndodhi në Çernobil, por dëmtimi i sistemit të ftohjes, i cili kërkohet edhe kur reaktori është i mbyllur”, tha ai në një deklaratë. “Ishte ky lloj dëmtimi që çoi në aksidentin e Fukushimës.”
Çfarë shqetësimi mbetet?
Ukraina është shumë e varur nga energjia bërthamore, me 15 reaktorë në katër stacione që ofrojnë rreth gjysmën e energjisë elektrike të vendit.
Në vazhdën e sulmit në Zaporizhzhia, presidenti i SHBA Joe Biden, kryeministri britanik Boris Johnson dhe të tjerë kërkuan një fund të menjëhershëm të luftimeve atje.
Pas një bisede me kryeministrin ukrainas Denys Shmyhal, drejtori i IAEA Grossi u bëri thirrje të gjitha palëve që të “përmbahen nga veprimet” që mund të vënë në rrezik termocentralet bërthamore të Ukrainës.
“Është një çështje e sigurisë së të gjithë botës!” tha ai në një deklaratë.
Ukraina është gjithashtu shtëpia e ish-uzinës bërthamore të Çernobilit, ku radioaktiviteti ende rrjedh, i cili u mor nga forcat ruse në hapjen e pushtimit pas një beteje të ashpër me rojet kombëtare ukrainase që mbronin objektin e çmontuar.
Në një apel drejtuar IAEA për ndihmë në fillim të kësaj jave, zyrtarët ukrainas thanë se stafi i Çernobilit është mbajtur nga ushtria ruse pa rotacion dhe është i rraskapitur.
Grossi në fillim të kësaj jave i bëri thirrje Rusisë që të lejojë stafin e Çernobilit “të bëjë punën e tyre në mënyrë të sigurt dhe efektive”.
Gjatë luftimeve në fundjavë, zjarri rus goditi gjithashtu një objekt të depozitimit të mbetjeve radioaktive në Kiev dhe një strukturë të ngjashme në Kharkiv.
Të dyja përmbanin mbetje të nivelit të ulët si ato të prodhuara përmes përdorimit mjekësor dhe nuk është raportuar asnjë lëshim radioaktiv, por Grossi tha se incidentet duhet të shërbejnë si një paralajmërim.
“Dy incidentet nxjerrin në pah rrezikun që objektet me material radioaktiv mund të pësojnë dëmtime gjatë konfliktit të armatosur, me pasoja potencialisht të rënda,” tha ai.
James Acton, bashkëdrejtor i Programit të Politikës Bërthamore në Carnegie Endowment for International Peace, tha se çelësi i thjeshtë për t’i mbajtur objektet të sigurta ishte përfundimi i menjëhershëm i çdo operacioni ushtarak rreth tyre.
“Në rrethana normale, gjasat që një reaktor të humbasë fuqinë dhe të dëmtohen gjeneratorët e emergjencës me naftë dhe të mos riparohen në mënyrë adekuate shpejt është shumë, shumë e vogël,” tha Acton.
“Por në një luftë, të gjitha këto dështime të ndryshme që duhet të ndodhin që një reaktor të dëmtohet dhe shkrihet – gjasat që të gjitha të ndodhin bëhen shumë më të mundshme sesa në kohë paqeje.”
Mitsuru Fukuda, një profesor në Universitetin Nihon në Tokio dhe ekspert në menaxhimin e krizave dhe sigurisë, tha se sulmi në Zaporizhzhia ngre pyetje më të gjera për të gjitha vendet.
“Shumë prej nesh nuk prisnin që ushtria e një vendi të respektuar të ndërmerrte një hap kaq të egër,” tha ai. “Tani që (Presidenti rus Vladimir) Putin e ka bërë këtë, jo vetëm Ukraina, por komuniteti ndërkombëtar, përfshirë Japoninë, duhet të rivlerësojnë rrezikun e të pasurit të centraleve bërthamore si objektiva të mundshëm të kohës së luftës.”
