Vazhdimisht e krahasuar me Callas, Ermonela Jaho është balanca e përkryer e vendosmërisë dhe brishtësisë. Aftësia e saj për t’u bërë mishërim i plotë i personazheve të saj e ka lejuar Jahon të paraqesë interpretime “emocionalisht shpartalluese” të heroinave më të frytshme dramatike. E takojmë sopranon lirike shqiptare në Londër, për të diskutuar rreth Traviatës në Operan Mbretërore dhe sesi rritja në një shtet komunist e ndihmoi të gjente kafshën e brendshme skenike.
Cili është kujtimi më i hershëm muzikor?
Isha pesë vjeç dhe këndoja me fëmijët, në një festival në Tiranë – ishte hera e parë e imja në skenë. Kur isha 14 vjeç, shkova të shihja të parën opera dhe ajo ishte Traviata. Nuk dija asgjë rreth operas, por ishte si të bije në dashuri, nuk di ta shpjegoj. Një derë u hap në atë çast dhe vendimi ishte marrë.
A ndjeve sikur jeta jote nisi atje dhe atëherë?
Absolutisht. Iu ktheva tim vëllai në mënyrën më mesdhetare dhe i thashë: “Do të vdes, nëse nuk këndoj Traviatën”. E kam bërë për më shumë se 250 herë, është ende një ëndërr. Ndjeva lirinë e plotë në të kënduar dhe u ndjeva më rehat sesa në jetën e vërtetë.
A i sheh performancat të ndryshojnë për shkak të përvojave të jetës personale?
Krejtësisht. Emocionet zhvillohen bashkë me personazhet. Traviata ime e parë ishte si filmi “Rocky”. Isha në njëqind përqind të aftësive të mia dhe në fund isha e rraskapitur dhe madje edhe sot, nëse e shoh atë performancë, ndihem e rraskapitur. Kur je e re, dëshiron të vërtetosh gjithçka. Sa herë e këndoj rolin gjithnjë gjej diçka të re. Je në skenë duke kënduar jetën e dikujt tjetre, por janë ndjenja njerëzore, që i gjen tek vetja.
Ke një aftësi për të dhënë aq shumë në skenë, si e shmang shterjen emocionale?
Duhet të jesh e afërt me njerëzit dhe ajo lidhje është thellë në shpirtin tënd dhe, muzika është gjuha e shpirtit. Ndonjëherë kemi frikë të jemi të brishtë, por në skenë duhet të jesh. Për mua, ndoshta ka qenë shprehja ime e lirisë, ndihem e lirë ku këndoj dhe nga aty buron energjia. Kur ndihem kështu, nuk kam nevojë të justifikoj asgjë. Sigurisht nuk dua të ndihem e gjykuar, por është e pashmangshme përballë mijëra njerëzve. Gjithnjë do të gjykohesh sesi këndove atë pasazhin apo diçka tjetër, por emocionalisht ke nevojë të gërmosh brenda vetes, ose kurrë nuk do të lidhesh me njerëzit. Ky është arti. Nëse kontrollon gjithçka, sepse ke frikë nga shterja, cili është kuptimi pastaj? Shpirti yt është i zhveshur në skenë, duhet të japësh gjithçka.
Si e lëshon veten?
Kurrë nuk jam kujdesur të paraqes notën e përsosur për askënd. Të kënduarit më ka prurë gjithmonë në një dimension tjetër dhe, sa herë jam në skenë shkoj tek ajo hapësirë – është e dhimbshme, por e nevojshme. Performancat e mia kurrë nuk janë të përkryera, sepse nuk kam përparësi perfeksionin. Emocioni dhe gëzimi nuk kanë intonacion. Sigurisht, kompozitorët të japin notat dhe strukturën për të kënduar, por vija e fundit është të komunikosh ndjenjat.
Nëse nuk shkoj tek ai vend i thellë, nuk do të lidhem kurrë me njerëzit dhe publiku do ta pikasë falsitetin. Edhe nëse ke zë të bukur me një teknikë të jashtëzakonshme, pas 10 apo 15 minutash, të duhet diçka tjetër. Brishtësia i lidh njerëzit dhe mund të të bëjë të ndihesh e dobët, por ajo dobësi është në pikën më të fortë, kur ti e lëshon veten. Për këtë shkojmë në teatër, për katarsisin.
Beson se brishtësia është çelësi i suksesit në çdo karrierë?
Jetojmë në një shoqëri shumë gjykuese dhe sigurisht duhet ta njohësh dhuntinë tënde dhe të përgatitesh. Ke nevojë për një teknikë, që të shprehësh diçka përtej sipërfaqes. Nuk duhet t’i druhemi brishtësisë. Është lidhja për të cilën orvatemi. Asgjë në jetë nuk është e pamundshme, por duhet ta pranojmë veten për atë që jemi dhe të shohim anët pozitive. Jemi njerëz. Njerëzimi ekziston për shkak të papërsosmërisë.
Në mënyrë ironike, është aftësia për t’u akorduar në brishtësi që të mbron nga “zhurma” e kritikëve.
Kam vuajtur aq shumë kur isha e re, me shumë njerëz që më thoshin se nuk mund të bëja këtë apo atë, por kur je i ri, miratimi nga gjithë është shumë i rëndësishëm. Megjithatë, me pak përvojë do të shohësh se të gjithë ‘e luajnë muzikën e jetës me vesh’ dhe nuk mund të na duan të gjithë. Mësova se më duhej të përcaktoja drejtimin tim dhe të dëgjoja zërin e brendshëm. Nëse e bën këtë, je duke ecur dhe mund të përballosh çdo lloj kritike, sepse mund të shohësh qëllimin tënd.
Më rrëfe për Shqipërinë dhe çfarë të ka dhënë si performuese?
Shqipëria ka qenë nën komunizëm për 50 vjet dhe dukej sikur ishim jashtë botës. Kishte shumë izolim. Të mendosh se, të ishe një këngëtare opere dukej ide qesharake. E kam parë komunizmin si diçka, të cilin duhet ta kapërceja. Të bën të ndihesh aq e izoluar dhe, vazhdimisht jam ndier se duhet të shpërtheja përmes këtyre barrierave dhe kufizimeve. Ndjenjat shtypen dhe mblidhen brenda sa të duhet një vend për ta kanalizuar dhe kjo ishte të kënduarit.
Në Shqipëri, e jeton gjithçka në skaje. Nuk ka të mesme – ose po lulëzon ose po rropatesh në vështirësi. Gjatë jetës, kam mbajtur një ditar dhe kur e lexoj tani, është e mahnitshme. Kam shkruar se doja të këndoja në një opera të caktuar, në një teatër specifik dhe kur shoh pas, kuptoj se e kam bërë. Ishte oksigjeni im dhe më duhej për jetën. Kur e fut kokën në atë hapësirë e ndjen universin pas teje, duke shtyrë çdo pjesë për ta bërë të mundur. Askush tjetër nuk beson se është e mundur, sepse secili ka rrugëtimin vetjak. Vetëm ti mund ta çosh veten atje. Mendja ime nuk i ka respektuar kurrë barrierat. Më duhej t’i besoja ëndrrës sime, zërit tim dhe qëllimeve të mia. Gjithçka tjetër ishte sipërfaqësore.
Cili ishte momenti që të bëri të largoheshe?
Katia Ricciarelli mbajti një masterklasë në Mantova, të Italisë, e cila ishte e hapur për të gjitha vendet, kështu shkova. Kisha ëndrra të mëdha dhe xhepa të zbrazur. Ishte shumë e vështirë, por ëndrra ime ishte shumë e rëndësishme dhe e madhe saqë, ishte më e vështirë të mos e bëje sesa të vuaje, ndërsa e arrije. Punova si dado, bëra ç’munda për të mbajtur veten. Të rregulloja dokumentet m’u kthye në makth, por u regjistrova më në fund në Santa Cecilia, të Romës.
Madama Butterfly, Traviata dhe Suor Angelica, çfarë të ka tërhequr, në mënyrë të vazhdueshme, drejt këtyre grave?
Të gjitha gratë kanë një forcë, të cilën e admiroj, por si fëmijë kam parë modelin e gruas shqiptare. Mënyra sesi ato sakrifikojnë dhe japin veten për të mbrojtur gjithçka duan me jetët e tyre dhe kjo, në njëfarë mënyre është brenda meje. Në këto personazhe shoh atë model gruaje që sakrifikon gjithçka, pa kushte. Ne jemi një arkiv ndjenjash, nga momente të caktuara të jetës sonë dhe, kështu lidhem me këto role – ka qenë shumë e natyrshme.
I kthehesh bel canto-s gjatë gjithë kohës, përse?
Vargjet e gjata, meloditë e bukura, teknika dhe orkestrimi është shumë i butë. Të lejon të pikturosh me zë. Si soprano lirike është si një balsam për kordat e mia të zërit. E dua shumë. Me të gjetur heroinat e mia dramatike, jam e lumtur.
Bel canto është kudo, është tek Puccini, Verdi dhe madje edhe tek Wagner. Këndoj shumë stile, por më ka ndihmuar aq shumë, duke më dhënë shumë informacion. Pas kësaj periudhe, muzika u bë më e fortë dhe më dramatike, evoluoi. Bel canto-ja është fillimi dhe të mëson sesi të këndosh pa të meta dhe është shumë më e natyrshme për zërin, si palestër vokale. Në bel canto forcon gjithçka.
Cila është rutina në një ditë shfaqjeje?
Qoftë ditë performance apo jo, zgjohem dhe bëj ushtrimet e frymëmarrjes. Pak rëndësi ka nëse jam e sëmurë apo nuk kam fjetur, ka të bëjë e gjitha me muskujt dhe rezistencën. Çastin që hap sytë, kontrolloj nëse zëri është ende aty. Në ditë shfaqjeje, shkoj dy orë përpara, për të përthithur energjinë. Kam nevojë të nxjerr jashtë realitetin e përditshmërisë dhe të ndiej energjinë e skenës. Hyj në një botë tjetër dhe kam nevojë të punoj fort për ta arritur. Ndihem aq ndryshe, çdo ditë, kështu bëj nxemjen dhe shoh se ku është zëri im, në atë çast. Pastaj shkoj në grim dhe tek kostumografia, por nuk flas fare. Nervat e mi janë në ndërtim, edhe në pikën kur jam gati të dal në skenë kam frikë se mos harroj fjalët, është çmenduri.
Po humbja e asaj frike, a do të të bënte edhe më nervoze?
Absolutisht, do të ndihesha sikur nuk po jepja asgjë. Është ngushëllim që jam e trembur dhe duhet ta bësh këtë – është si një qiri, ke nevojë për zjarrin. Përmirësohesh në kontrollin e saj, por gjithnjë të duhet ai zjarr dhe nëse nuk është atje, je në telashe të mëdha.
Ke punuar shpesh me “Opera Rara”, çfarë i gëzon më shumë asaj kompanie?
Kjo industri është vend i vështirë dhe në “Opera Rara” është si të shkosh në një familje. Ndihesh e mbrojtur. Të performosh opera të panjohura është privilegj. Puccini është i njohur për “Madama Butterfly”, “Suor Angelia” e me radhë, por në operan e tij të parë, “Le Willis”, sheh se ku e nisi. Është një opera e shkruar nga një kompozitor i ri dhe, mund të shohësh gjurmë të vogla të asaj që do të vinte tek Tosca dhe në sukseset e tij të mëdha. Nëse e shpërfill historinë, nuk do ta kuptosh apo t’ia japësh atë kuptim publikut. Nuk ka stres kur punon me “Opera Rara”, arti vjen i pari dhe ashtu duhet të ndodhë. Kompania sjell dhurata të mrekullueshme në botën e operas – të bëjnë muzikante më të mirë dhe një qenie më të mirë njerëzore.
Kthehesh në Operan Mbretërore me Traviatën në janar, çfarë sheh në këtë produksion?
Traviatan sigurisht. Ëndrra nisi me këtë vepër. Debutimi im në Londër, më 2008-ën, ishte Traviata në Operan Mbretërore dhe isha një pjesëmarrëse – është mirë të kesh më shumë vëmendje kësaj here (qesh). Lidhja me audiencën e Londrës është shumë e rëndësishme për mua dhe, që prej debutimit tim ndiej se jam rritur shumë me një gamë krejt të re emocionesh.
Adhuron Maria Callas, përse?
Mund të jetë mënyra mesdhetare ose ballkanase, por gjithçka është më e zëshme. Kur dashuron dhe urren, gjithçka është me e zëshme – të vrarët dhe të dhënët. Ajo shkoi përtej zërit dhe përtej notave. Ajo i dha ngjyrat e shpirtit zërit të saj dhe ishte si një kafshë në skenë. Mendoj se duhet të jesh pak e dëmtuar që të kesh lirihyrje në thellësinë e nevojshme për këtë punë dhe, sfida është të mësosh sesi ta kanalizosh këtë. Ajo e bëri dhe kam qenë mjaft me fat, të mësoja të bëja të njëjtën.
Çfarë ka të kënduarit që të mban të varur?
Mendoj se jam e varur ndaj të dhënit, në kuptimin emocional. Kur jep, ka një shkëmbim energjish dhe jetoj për këtë.
Ke një energji që është menjëherë e dukshme, kur ecën në sallën që nxjerr më të mirën e kujtdo, e kam vërejtur tek vetja dhe tek të gjithë të tjerët, këtu.
(Qesh) Krijimi i operas është procesi i një ekipi, për të rrëfyer një histori. Ke dy orë kohë ta komunikosh këtë histori dhe duhet të jemi të gjithë të lidhur, për ta bërë më të pasur përvojën. Nëse mendojmë individualisht dhe nuk i vëmë veshin se çfarë po këndojnë kolegët, arti është i vdekur. Është punë në ekip. Marrim dhe japim energji nga njëri-tjetri. Është bukur. Mund të ndjesh energji pozitive dhe negative. E ndjej këtë si një mace.
*Frances Marshall/ FinalNoteMagazine
