Të përshkruash qoftë edhe me dy fjalë, historikun, që nga zanafilla e shpikjes së mesazhit të parë, me anë të valëve radiofonike, të transmetuar në dhjetor të vitit 1901, nga Anglia përtej Oqeanit Atlantik; shpikjes së televizorit bardhë e zi, ajo me ngjyra; shpikjes së mikrobit të parë të kompjuterit në Bullgari, paharruar edhe emrat e shkencëtarëve të këtyre shpikjeve, të cilët e çuan këtë industri nga më të dobishmet, të domosdoshmet dhe më të suksesshmet për gjithë planetin tonë, janë aq të shumta dhe të larmishme, sa që duhen shumë kohë për t’i përfshirë në këtë shkrim!
Ajo që duhet përmendur, është mbërritja e këtyre shpikjeve edhe në Shqipëri, duke filluar që nga ngritja e Radio Tiranës në vitin 1938-të, ku nëpërmjet valëve të saj, më 28 nëntor të këtij viti, transmetoi mesazhin e parë inaugurues, të bërë nga Mbretëresha Geraldinë, e deri tek krijimi i Radio-Televizionit Shqiptar (RTSH), në vitin 1960-të.
Për të shtrirë valët transmetuese në të gjithë vendin, u ngritën disa antena përforcuese, të cilat vendoseshin në pikat më të larta, ku dy prej tyre u ngritën edhe në rrethin e Tepelenës, siç njihen nga të gjithë, Antena e Tepelenës dhe Antena e Gllavës, përforcuese këto, që mbulonin disa rrethe në, Jugut të vendit.
Antena e Tepelenës, nuk shërbente vetëm si një përcjellëse dhe përforcuese e valëve të RTSH, për rrethin tonë dhe Jugun, por edhe si një RTSH, në raste lufte. Këtë detaj, e mësuam në një nga gazetat e kohës, të botuar në fillimin e vitit 1998-të, ku shteti filloi të rimëkëmbej, pas trazirave të vitit 1997-ës. Në artikullin e shkurtër, dedikuar këtij stacioni televiziv, shkruhej se përgjatë sistemit komunist, dy herë në muaj, vinin nga RTSH, dhe transmetonin lajmet televizive. Kjo bëhej, për të testuar aparaturat dhe mbajtur nën kontroll, protokoll ky i gatishmërisë së Ministrisë së Mbrojtjes, për ta përdorur në kohë lufte, nëse ai i Tiranës, do të sulmohej dhe shkatërrohej nga armiku.
Për Antenën e Tepelenës, është komenti i tepelenasit, Lesko Nika, që e plotëson. Ai shprehet: “Përforcuesi i RTSH-së, me vendndodhje në rrethin e Tepelenës, ndodhej në Fshatin Mamaj, e cila ndërtua dhe u vendos në shërbim, në vitet 1974-75”.
Antenat e Gllavës, u ndërtuan me inxhinier të huaj. Për më shumë detaje rreth kohës së ndërtimit, vendndodhjes dhe origjinës së inxhinierëve të huaj që punonin në ketë vepër, e cila, kështu quhej në atë kohë, na kanë ardhur në ndihmë edhe komentet e banorëve të Bashkisë Memaliaj, të cilat po si sjellim, si më poshtë:
Ramiz Kalemi: “Mbaj mend se në vitin 1986-ë, tek Antenat e Gllavës, punonin inxhinier francezë, të cilët punonin çdo ditë, por për të fjetur, ishin vendosur tek turizmi i Beratit.”
Roland Bifsha: “Antenat e Gllavës, janë ndërtuar, diku ndër vitet 1978-79.”
Ndërsa banori i asaj zone ku ndodhen antenat, Jonuz Alika, shprehet: “Antenat e Gllavës, janë vënë në funksion në tetor të vitit 1979-të. E mbaj mend, pasi në dhjetor të vitit 1979-të. unë ika nga Gllava për banuar dhe punuar në Delvinë të Sarandës, ku banoj edhe sot.”
Vladimir Leonidha Mala: “Nuk mendoj se të huajt që punuan tek ndërtimi i Antenës së Gllavës, dolën më të zgjuar se shqiptarët, pasi i pari ka qenë inxhinier, Astrit Alite, i cili ishte specializuar në Francë, dhe ishte një inxhinier i zoti, ku kontributi i tij, mban firmën edhe në atë të ndërtimit të Radiostacionit Gjirokastra dhe disa radiostacioneve të tjera në shkallë vendi. Të mos harrojmë, se ky është djali i qytetit tonë Memaliaj, i cili ka nisur arsimimin nga bankat e shkollave të këtij qyteti të vogël, por me histori të madhe.”
Bilbil Meta: “Studimet për ndërtimin e Antenës së Gllavës, kanë filluar shumë më shpejtë nga kinezet, aty nga vitet 1978-79. E mbaj mend mirë, pasi këta studiuese, kishin ardhur edhe në Fshatin Kashisht, ku e mendonin si një tjetër vend të përshtatshëm, për të ndërtuar këtë përforcuese, por vendosën për ta ndërtuar në Gllavë.”
Një tjetër njohës i mirë i zonës është edhe Bashkim Bakia, i cili shprehet: “E para: dua të shprehë se “Antenat e Gllavës”, janë të ndërtuara mbi Malin e Komarit, dhe jo në Gllavë. Antena është ndërtuar nga vitet 1978-80-të.”
Dihet, që toponimi ku janë ngritur antenat, ndodhet në rrethinat e zonës së Glavës dhe tjetra, aty janë ndërtuar katër antena të larta të cilat shërbejnë edhe sot.
Një tjetër që e përcakton të saktë, është edhe komenti i memaliotit, Asim Shehu, i cili shprehet: “Antena e Gllavës është ndërtuar, në vitin 1978-të, nga inxhinier kinez dhe francez.”
Fatos Hita: “Jam plotësisht dakortë me komentin e bashkëqytetarit, Remzi Kalemi, por dua të shtojë se së bashku me francezët, ka punuar edhe inxhinieri memaliot, Astrit Alite.”
Manjola Alite (Sinani): “Për Antenën e Gllavës, vetëm një njeri mund të fliste me kompetenca të plota deri në detajin më të vogël, dhe ky do të ishte i ndjeri babai im, Inxh. Astrit Bajram Alite. i cili ishte inxhinieri i RTSH, përgjegjës për teknikën në të gjithë Jugun dhe babai i të gjithë antenave dhe rebertitorëve. Ky burrë, i ka ngritur dhe mirëmbajtur me stafin e teknikëve, pa harruar edhe mirëmbajtësit nëpër zona, ku ndodheshin këto pajisje. Mondi! Të falenderojmë përzemërsisht! Aktualisht, në familje janë shtuar inxhinierët. Vëllai im është inxhinier elektronik, dega telekomunikacion, me gradat, Dr. Prof. Ergest Astrit Alite, i cili aktualisht është drejtuesi i madh shqiptar, në një nga kompanitë më të mëdhaja mobile në Shqipëri. Gjithashtu, edhe bashkëshortja e tij, Evisa Naun Kumaraku (Alite), është me të njëjtin profesion, grada dhe post pune, por në një kompani tjetër mobile, në Shqipëri. Djali im, pra nipi i madh i Astritit, Dejvi Dritan Sinani, është inxhinier elektrik dhe përgjegjës për Jugun në terren, tek OSHE. Jemi krenar për babain, gjyshin, Inxh. Astrit Bajram Alite. Njëkohësisht edhe babai im, ndihet krenar aty ku është, për fëmijët dhe nipërit e tij, të cilët janë vazhdimësia e tij.
Demir Zeka: “Falenderimi i një zonje, ndoshta e bija, dhe informacionet për pasardhësit e tij, më bënë të shtoj diçka për Astritin, mikun tim të veçantë! Së pari: Të falenderoj miku im Mondi, që trajton përherë çështje të qytetit të dashur për mua, Memaliaj! Unë, nuk dua të jem nga ata të biografive dhe lidhjeve me to! Memaliaj, megjithëse një qytet i krijuar rishtas për kushte ekonomike të atij sistemi, lulëzoi në të gjitha fushat dhe i dha një shtytje të konsiderueshme ekonomiko-shoqërore, vetes dhe vendit! Aty e pati fillimin e vet edhe familja, e Astrit Alites, njeri i talentuar, qytetar i dorës së parë që pati gjithë ato arritje të admirueshme. Si e tillë, prandaj ndjehemi mirë për të, ne që e njohëm e mbase na njohu mirë! Dragoti një fshat i admirueshëm, pati një “fatkeqësi”, që duke qenë thellë i zhytur midis dy maleve, valët televizive drejtvizore, nuk e shihnin, dhe ky ka qenë “shkaku” kryesor që jam njohur mirë me Astritin! Inteligjent, i papërtuar dhe i gatshëm për t’na ndihmuar të civilizoheshim. Për vite të tëra, na ndihmoi me repertitorë, që edhe kushtonin në atë kohë! U bëmë shumë miq, dhe së bashku me Jorgon, një tjetër djalë i mrekullueshëm, i patëm si të fshatit, në çdo kohë! Ishim shumë miq! Vitet ’90-të, nuk na zunë në të njëjtin krah dhe Astriti, më shmangej fillimisht, por unë nuk mund ta përtypja këtë dhe i shkoja në zyrë, sa herë vija në Radio Gjirokastra! Pinim kafe gjithmonë dhe e “binda”, se për mua ishte po ai Astrit, miku im, bile edhe i shtëpisë! Nga ana tjeter “me ne”, ishte vëllai i tij Rifati, një tjetër burrë i mirë i Alitajve. Po kështu, Tomorri një burrë zotni që ishte dhe i persekutuar, e bindjet, nuk do të na ndanin! Ato mund të ishnin vetëm ditën që votonim! Vite më vonë, kur unë u ktheva përsëri mësues, kishte kaluar edhe ’97- ta dhe ne përsëri kishim mbetur pa sinjal televizivë! Astriti me Jurgon, na u përgjigjën; pimë nga një kafe me nga një gotë si gjithnjë tek shtëpia ime dhe më dhanë një antenë, të cilën e kam ende si kujtim! Kjo antenë, nuk më shërben më, por unë e ruaj në respekt të atij super inxhinieri, që ikjen e tij të parakohshme, akoma nuk dua ta besoj! Qetësohem tani që mora vesh, se fëmijët, kanë ecur më përpara! Le të krenohen, se kanë me çfarë të jenë kryelartë!”
Të gjithë e njohin inxhinierin e zotë, memaliotin, Astrit Bahram Alite, i cili është inxhinieri i parë që ndërtoi Radio-Stacionin Gjirokastra. Gjithashtu, ishte edhe inxhinieri i parë që ndërtoi dhe u kujdes vetë për reberditorët, stacionet dhe nënstacionet, që nga ajo e Gllavës e deri në Konispol.
Që në fillimet e themelimit të qytetit, kohë pas kohe, së bashku me mobilimin e apartamenteve të tyre, memaliotët filluan të blinin edhe gramafona, radio, televizorë dhe mangnetofonë. Padyshim që të ardhurat e larta për çdo familje në këtë qytet, u jepnin mundësi për t’i blerë, por këto mungonin në treg, siç ishin televizorët, të cilat jepeshin me autorizime. Në atë sistem, më të shumtët e autorizimeve jepeshin me njohje, që kishin individët apo lidhjet familjare me drejtuesit e niveleve të ndryshme, të cilët drejtonin shtetin në atë sistem.
Për herë të parë, gramafon kam parë dhe dëgjuar qysh herët në fëmijërinë time, tek shtëpia e gjyshit tim, Demir Malka. E mbaj mend, pasi e kam kërkuar disa vite më vonë përgjatë sistemit dhe nuk e kam gjetur, pasi mësova se kishte humbur në mënyrë, disi të çuditshme. Dajua im, Albert Malka, ja kishte dhënë mësuesit të fizikës, I.A, kur ai ishte në klasën e shtatë dhe mësuesi jepte lëndën e fizikës. Kjo ishte një kërkesë e mësuesit, pasi kishte mësuar se nxënësi i tij, kishte një gramafon dhe meqë ishte mësues fizike, ishte kureshtar për ta studiuar disa ditë. Koha kaloi aq shumë, saqë të familjes kërkonin gramafonin, por kur nxënësi i tij, e pyeti mësuesin për t’ia rikthyer, mori përgjigjen: “Më ka humbur! Nuk di se ku ndodhet!”. U trishtova jashtë mase, jo vetëm se në kujtesën time, më kishte ngelur si i pari transmetues i këngëve dhe simfonive, të cilat i dëgjoje sipas dëshirës dhe në çdo kohë, por sesi ajo u zhduk, sikur të ishte kuti shkrepse.
Duke lexuar komentet e bashkëqytetarëve, mësova se gramafonë kanë patur edhe familjet e bashkëqytetarëve, Elmas Minaj, Bajram Hoxha, Myftar Bega, Halim Pacani (1962), Sofokli Laska, Selfo Kuka, Cane Mema, Xhemal Pazaj, Isa Ruçi, Selim Memushi, Haxhi Haxhia, Qazim Salia (Tepelenë), Çobo Skëndi (Tepelenë), Shemsi Meçaj (Tepelenë), Hasan Hasani, Orhan Pasha, …etj. Ndërsa radio, kanë patur patur pothuajse të gjitha familjet. Ato ishin radio shtëpiake të cilat punonin me energji elektrike, por kishin edhe nga ato me bateri. Markat e radiove me energji elektrike kanë qenë si: “Sonneberg” (gjermane), “Orion”, Radio gramafon “Bocmak 57” (ruse), “Figaro”, “Drini”, “25-vjetori”, …etj. Ndërsa radiot e dorës ishin: “Rozafa”, “Fatosi, “Adriatik”, Iliria”, “Drita”, …etj, të cilat përdoreshin pothuajse nga mosha të ndryshme memalotësh, si në plazhe, kohën e lirë, udhëtime, …etj.
Ndërsa magnetofonë kanë patur si: Piro Peri, Koço Liti, Peyro Mosko, Pavlo Lluka, Mihal Bedo, Shyqyri Kalemi (1983), Hasan Skrapalliu, Behar Nuellari, Hasan Dogani, Eqerem Jemini, Fejzo Fejzo, Vasil Puto, Mehmet Muçi, Shaqo Karafili, Muharrem Shehu, Qani Bega, Alqi Dine, Viron Dine, Axhem Cena, …etj.
Të gjithë këta dhe familjet e tyre, i kanë përdorur duke i dëgjuar në familje, ditë gëzimi dhe festash midis tyre, të afërmve, miqve, shokëve, të njohurve, në vende dhe kohë të ndryshme, por ajo që nuk duhet harruar është se, Alqi Dine e merrte me vete radio-magnetofonin, jo vetëm në autobusët kur shkonte për në punë, por madje e ka marr me vete edhe kur punonte nëpër thellësitë e nëntokës.
Mbaj mend, që me bashkëmoshatarët e mij, Viron Dine, Skënder Abedini, Ilia Karalli, Artur Kanani, …etj, mblidhehsim tek lokali “1 Maj”, që ishte buzë Vjosës dhe shoqëronin mezet duke dëgjuar dhe kërcyer me këngët që përcillte magnetofoni i Viron Dines. Në ato vite, përjetohej ende izolimi dhe nuk ishte e lehtë një demostrim i tillë dhe më shumë në vende publike.
Markat e televizorëve, bardhezi dhe me ngjyra ishin nga më të ndryshmet, ndërsa ato me ngjyra ishin të paktë, pasi 2-3 familje kishin mundësi të siguronin. Markat e televizorëve bardh e zi, kanë qenë si: “UEM Radio”ose si i quanin ndryshe në atë kohë “Super Ambasador. “Iliria”, “Dajti”, “Lura”, Adriatiku”, “Butrinti”, “Përparimi”, “Kanasi” dhe ndonjë mark tjetër që nuk është plotësuar për momentin.
Në vijim, po sjellim disa nga komentet, të cilat na ndihmojnë me anë të detaje, për temën në fjalë.
Axhem Cena: “Në vitin 1962, gramafon ka pasur familja e Halim Pacanit.”
Rako Laska: “Edhe familja jonë ka patur radio-gramafon ruse, të markës “Bocmak 57”, e cila është akoma në Memaliaj, tek shtëpia e vellait tim, Josif Laska. Mbaj mend, se kishim edhe 50 pllaka gramafoni me muzikë simfonike dhe këngë të asaj kohe.”
Ilirjan Veizi: “Selfo Kuka, kishte një gramafon me këngë dhe melodi e sidomos muzikë operistike. Ndërsa Eqerem Jemini, kishte një magnetofonë me shirita që ishin të mbledhura në bombina dhe jo me kaseta, siç u futë më vonë, brezi i ri i teknologjisë së magnetofonave.”
Hajri Balili: “Gramafon ka pasur, Elmas Minaj, që banonte në një barakë, në Karaule. Atë, ja kishte blerë vajza e tij, Ganimetja, e cila ishte mësuese e gjuhës ruse.”
Bilbil Meta: “Mbaj mend, që radio ka ndërtuar profesori i lëndës së fizikës, Baftjar Thanasi, të cilën e ndërtoi me gurgalen, në vitin 1980-të.
Ervehe Malka: “Gramafon ka patur edhe familja jonë e Demir Malkajt dhe një radio shtëpie të markës “Orion”.”
Bexhet Mema: “Në shtëpinë tonë mbas gramafonit që e kurdisnim me dorë, në vitin 1963-e, erdhi radioja gjermane e markës “Sonnerbeg”, e cila edhe sot, ekziston tek shtëpia e prindërve.”
Çuman Hysi: “Gjyshi im, Shefik Barjam Hysi, kishte sjell nga Izmiri, një gramafon me pllaka dhe me këngë të ndryshme, e cila, sot nuk është më.”
Liri Mullaraj (Beqiraj): “Në lagjen time Deças të Kashisht, ka pasur një gramafon, Qazim Salia. Nuk e di, nëse e ka akoma apo jo, pasi ai me familjen e tij, jeton në Tepelenë. Ai ka punuar edhe tek centrali elektrik i Memaliajt.”
Ndërsa tepelenasi Gramoz Skëndi shprehet për qytetin e tij: “Radio ruse me disqe gramafo, ka patur edhe familja jonë. Këtë na e kishte sjell vëllai i madh, Çobua nga Rusia, i cili e kishte blerë kur ishte me studime për aviator, në vitet 1950-të.”
Mimoza Shehu (Abedini): “Magnetofon kishte komshiu jonë, Piro Peri, i cili ishte shok me xhaxhanë tim, Yllin. Sigurisht, kishim fatin ta sillte shumë herë në shtëpin tonë dhe të degjonim muzikë e shoqëruar gjithmonë nga Pirua, i cili e kishte shumë merak.”
Fejzo Fejzo: “Nga fëmijëria ime, mbaj mend se një gramafon, ka patur Barjam Hoxha. Familja e tij banonte tek Hakia, me gjithë baxhanakun e tij, Veli Ruçi. Ndërsa për magnetofonët, mund të them se një të tillë kanë patur, vëllezërit Petro dhe Ilir Mosko, të cilëve ua kishin dërguar të afërmit nga Australia. Në mos gaboj, ishte i firmës, “Melody Sherabel”. Po këtë magnetofon ua kam blerë unë, kundrejt shumës 54.000 lekë të vjetra dhe pas meje, e bleu Qani Bega. Fill pas tyre, Mehmet Hoxhës, i kanë ardhur dy radio magnetofona nga USA. Njëri prej tyre, ishte i bardhë dhe me tre kaseta.”
Ahmet Deshiku: “Një magnetofon profesional me bobina me shirit, kishte edhe familja e Hasan Skrapalliut.”
Tomorr Xhani: “Një gramafon dhe magnetofon prodhim rusë, ka patur, Xhemal Pazaj, i cili, ngaqë ishte i verbër, e përdorte për punë, pasi luante në veglën muzikore, harmonikë. Një nga radiot e para dore “Tranzistor”, e kishte Petro Mosko, të cilën ja kishin dërguar nga Australia. Ishte e një marke super e kohës.”
Aleksandër Gjosha: “Te dy ata që shkruan bashkëqytetari, Tomorrr Xhani, i dija. Magnetofon ka patur edhe ish komshiu im, Koço Liti, të cilit në atë kohë, i kishte ardhur si turist edhe vëllai i tij nga Australia. Pas një kohe të shkurtër, edhe vetë ai, shkoi si turistê në Australi, për t’i kthyer vizitën. Në vitin 1989-të, në Memaliaj erdhën shumë magnetofona për t’u shitur dhe u blenë nga shumë familje memaliotësh. Vlera e një prej tyre ishte 19-mijë lekë të vjetra.”
Artur Kanani: “Mangnetofon ka patur edhe Pavo Lluka. Ishte i markës “Sherabel”. Ndërsa dajua i tij, Mihal Bedo, ka patur magnetofon të markës, “Sharp”.”
Elena Lumani: “Familja jonë ka patur një gramafon të luftës italo-greke dhe këtë e kemi mbajtur deri në vitet ’60-të. Ndërsa radio nga ato ruset, në lagjen tonë kanë patur Merdanajt, Latif Zaçe, Nënë Aneja ose këta tek Skënder Arapi. Sa për televizorët, të parët erdhën në vitin 1970-të. Një e mori Pallati Kulturës, Rexho Idrizi se ishte deputet, një neve, familja e Kiço Kondos, tjetrin më duket Tahir Mehmeti, pasi ai ishte edhe deputet në atë kohë. Televizorët montoheshin në Durrës, pasi skemat dhe pjesët, vinin nga importi.”
Merita Rustemi (Meçaj): “Mbaj mend nga fëmijëria ime, ku babai im kishte një gramafon, të cilin e kishte blerë në Tiranë. E kujtoj me nostalgji atë gramafon, pasi ne fëmijët e asokohe, e prishëm me mosditjen tonë. Ndihem shumë keq, tani që e kujtoj”.
Jorgo Ferro: “Familja jonë ka patur televizorë, të markës “Përparimi”, të cilin e kemi blerë në behar të vitit 1974-ër. E mbaj mend, pasi atë verë, zhvillohej kampionati botërorë dhe në mbrëmje e nxirrnin televizorin mbrapa shtëpisë dhe e vendosnim mbi parmakun e ballkonit. Këtë e bënim çdo pasdite, deri mbrëmjeve vonë, pasi aty vinin me dhjetra sportdashës memaliotë dhe shikonin ndeshjet.”
Majlinda Kreci (Mano): “Kujtoj netët e pagjumta të qytetarëve, për të blerë televizor dhe frigorifer. Kalonin netët tek Pallati i Kulturës, mbështjellë me batanije, për të mbajtur radhën. Ah, televizori! Sa i paktë ishte në qytetin tonë! Ne, fëmijët e lagjes, trokisnim tek shtëpitë, ku televizori ishte bërë si i shtëpisë. Na e hapnin portën, e ne uleshim në dysheme dhe shikonim me sy kureshtarë, kukullat e zërat që vinin nga ajo kuti e vogël. Netëve flinim me ëndrra për ta patur edhe ne një televizor, që do të thyente heshtjen e mbrëmjes. Por mëngjesi i fëmijërisë sime, ishte plot jetë.”
Duke lexuar komentet e Elena Lumanit, Jorgo Ferros dhe të Majlinda Kreci (Mano), në lidhje me televizorët, më zgjojnë shumë kujtime. Mbaj mend se midis familjeve të para që përmend edhe Elena Lumani, shtojë se në dhjetë televizorët e parë, ishte edhe familjet e Sherfi Ismailati, Mehmet Muçi, Filip Muçi, Jonuz Çuçi,…etj. Mbaj mend, kur kam qenë 5 vjeç dhe jemi futur tek apartamenti i ri më 6 maj të vitit 1972, i cili ishte i pari pallat me tulla dhe katërkatësh në qytet, atë ditë vshtë montuar edhe televizori UEM RADIO. Po atë ditë e kanë dhe të të njëjtës markë, e kanë marr edhe komshinjtë e mijë, Mehmet Muçi dhe Jonuz Çuçi. Në ditët në vijimë, mbushej shtëpia me bashkëqytetar të moshave të ndryshme, ku më të mëdhenjtë shikonin ndeshjet e futbollit, më të rinjtë filmat serial që jepeshin në një mbrëmjet e çdo jave dhe të moshës time në atë kohë, mblidhehsim të dielave në mesditë, për të parë teatrin e kukllave dhe filmat e Kinostudios Shqiptare. Tek kuzhina, siç quhej në atë kohë, por që shërbente edhe si sallon pritje dhe për fjetje, mbushej përplot deri në fund të korridorit të ngushtë, me fëmijë të pallatit dhe të lagjes. Porta rinte hapur dhe e mbaj mend shumë mirë, pasi gjithmonë qëndroja tek porta, për të pritur cilindo që vinte. Ndërsa për bashkëqytetarin, “Heroin e Punës”, Rexho Idris Sinani, ngaqë kishte apartamentin në katin e tretë, në trekatëshen e gurtë, mbi “Mapon Industriale”, në qendër të qytetit, u kishte nxjer disa herë televizorin në ballkon, për të parë lajmet ata që nuk kishin televizorë në atë kohë. Edhe pse nuk dukej qartë, pasi ishte lartësia, ajo që e kufizonte, vlerësohej veorimi në atë kohë. Këtë detaj e kam dëgjuar nga bashkëqytetarët dhe më është ngulitur fort në mendje! Janë të shumta dhe të ndryshme kujtimet, nëse ata që i lexojnë, marrin mundin dhe i shkruajnë.
Në sistemin e kaluar, ka patur edhe teknik të radiove dhe televizorëve, të cilët punonin në repartet riparuese që kishte hapur shteti në atë kohë. Një ishte hapur në qytetin e Tepelenës dhe një në Memaliaj, të cilat u shërbenin gjithë banorëve të rrethit.
Në qytetin e Tepelenës kanë punuar si teknik, Alem Sadikaj, Sedat Bektashi, Esheref Gërbi dhe Koçi Sotiri. Këta dy të fundit, kanë punuar edhe në repartin e riparimeve në Memaliaj, së bashku me teknikun Josif Hajnaj. Riparime bënte edhe tekniku, Ilir Hysesani, pasi kishte studiuar për rrymat e ulta dhe punonte si mirëmbajtës të paisjeve që kishte Brigada e Shpëtimit të minierës. Njohuri për riparime kishin edhe elektro-mekanikët, Nasho Kondi dhe Jorgo Ifandi, të cilët, në kohën e lirë, u shkonin memaliotëve nëpër shtëpira dhe u shërbenin në rrugë shoqërore. Teknik ka qenë edhe Demir Caushi, i cili kishte kryer një kurs 9-mujor dhe ka punuar për një kohë në zonën e Buzit dhe më vonë, në Memaliaj. Të gjithë këta teknikë, kanë qenë shumë të zotë dhe të përkushtuar në profesionin e tyre. Sot në Tiranë, kemi edhe memaliotin, Arjan Ceka, ku riparon të gjtha këto pajisje. Padyshim që ka edhe nga ish teknikët e sistemit të kaluar, të cilët kanë ende studiot e tyre riparuese ,në vende të ndryshme të Shqipërisë, ku ata jetojnë me familjet e tyre. Në këtë shkrim, dua të shprehë mirënjohjen edhe për të gjithë ata teknikë tepelenas, që sot jetojnë në një dimension tjetër, por me kontributin e tyre, kanë lënë gjurmë në kujtesën e bashkëkohësve të tyre, ku edhe sot ne i kujtojmë dhe i dokumentojmë me nostalgji.
Në sistemin e kaluar, pothuajse të gjitha familjet memaliote, përfshi edhe disa nga ato familje që kishin komunistë, shikonin kanale të huaja, si: italiane, greke dhe ndonjëherë edhe serbe, kur mbërrinin valë të forta. Shikonin filma, ndeshje futbolli, basketbolli, boksi, koncerte, festivale siç ishte ai i Sanremos dhe transmetime të ndryshme. Për të kapur valët e stacioneve italiane, antenat ktheheshin me drejtim nga Mali i Shëndëllisë, pasi përplaseshin valët dhe ktheshehin mbrapsh. Ndërsa për kanalet greke, drejtoheshin në drejtim të shtetit grek. Për të kapur valët e ndonjë kanali Jugosllavë, siç quhej në atë kohë, antenat drejtoheheshin drejtë verilindjes, por ditët dhe netët me sinjalë më të mirë, ishin ato kur qiell ishte i kthjellët, pasi kishte zbardhur vendi nga dëbora. Këto kanale të huaja, kapeshin në vende të ndryshme të qytetit, pasi qyteti ndodhet 100 m, mbi nivelin e detit, ndryshe nga fshatrat përreth që shikonin këto kanale, vetëm me anë të antenës që mbanin për të përforcuar valët e RTSH-së. Nëse ndodheshe në vendbanimet rrëzë Malit të Shëndëllisë dhe hidhje vështrimin në horizontin perëndimor, shquaje edhe ishullin e Sazanit, apo në Jugë, shkëlqimin e llamarinave të çative të fshatrave grek. Këto të fundit, dukeshin edhe nëse vështrimet fillonin nga Rabia, Gllava, ..etj. Pra, pothuajse të gjitha fshatrat e rrethit të Tepelenës, shikonin më pastër kanalet e huaja, se ato të RTSH-së. Edhe familjet në qytetin e Tepelenës, e cila ishte edhe qendra e administrimit të rrethit, ku banonin shumë drejtues kryesorë, në fshehtësi nga njëri-tjetri, shikonin kanale të huaja, pasi qyteti shtrihej në një pozicion dhe lartësi, ku favorizonte në kapjen e valëve me shumë lehtësi.
Ashtu si gjithë rinia tepelenase, edhe memaliotët dëgjonin me anë të radiove, këngë të huaja, Hit-Paredin italian (Hit Parade), Festivalin e Sanremos, këngë greke, sllave dhe Hit-Paredin amerikan, pa harruar në shqip edhe transmetimet e Zërit të Amerikës, Radio Sofia që e transmetonte Ludmilla (nuk ja mbaj mend mbiemrin), Radio Ankaraja nga Iqmet Itaku dhe Nexhip Pallpani. Të gjithë këta flisnin shqip dhe deri tek transmetimet e Radio Vatikanit që transmetohej për 30 min, çdo mëngjes në orën 6:00; në orën 7:00, ato të një stacion fetar të Irakut, që nuk dëgjohej dhe aq pastër; në orën 12:30, Radio Sofia; në orën 13:30, atë të Radio Ankarasë; në orën 17:30, Zërin e Amerikës; në orën 18:00, Radio Moskën dhe në 23:30, atë të Radio Pekinit.
Më të shumtat e këtyre transmetimeve, i kam ndjekur rregullisht, sidomos Zërin e Amerikës, e cila pasqyronte një realitet të botës së lirë, krejt ndryshe nga çfarë propagandohej në sistemin komunist të asaj kohe. Ndërsa ato të radio Sofias dhe të Ankarasë, transmetonin më shumë lajme kulturore, takime diplomatike dhe të ndryshme nga bota. Për herë të parë, Zërin e Amerikës, e kam dëgjuar në moshën 6-vjeçare. Një natë më parë babai kishte zbërthyer Radion Sonneberge, pasi po e pastronte nga pluhurat, por ngaqë nuk e mbaroi dot, e la të hapur mbi tavolinë. Aty gjeta dy burmat e radios, të cilat janë ato që përdoreshin për të ndryshuar kanalet dhe ulje-ngritjen e volumit të zërit. Të dyja i kisha marrë me vete dhe po luaja në afërsi të krahut jugor të pallatit ku banonim. Në afërsi të orës pesë të pasdites, vjen babai nga puna dhe më pyet me një frymë, se mos kisha parë burmat gjysëm sferike. Pasi ja tregova, më mori me vete dhe shkuam me të shpejtë në shtëpi. Pasi e pastroi atë që kishte ngelur nga dita e kaluar, e montoi dhe menjëherë u dëgjua në shqip “Zëri i Amerikës”.
Ajo që më fiksoi këtë mbrëmje, ishte se në fund të transmetimit, ishte se u dëgjua të flitej: “Dy shokë shqiptar me banim në Nju Jork, patën fatin e kundërt: njëri fitoi 17 milion dollar me anë të llotarisë, ndërsa tjetri, përfundoi 17 vjet në burg, …”, Pasi mbaroi “Zëri i Amerikës”, në një lëvizje djathtas, prej 4-5 mm, kapi valët e Radio Moskës, për disa minuta dhe e mbylli pas pak, pasi dëgjohej krejt ndryshe nga çfarë u dëgjua disa minuta më parë nga perëndimi. Më porositi, që të mos i tregoja askujt dhe ashtu ndodhi. E vlerësova shumë besimin e tij ndaj meje edhe pse isha në një moshë shumë të vogël, për mbajtur premtime të tilla, nga vetë natyra e moshës. Kjo më shtynte të mbaja sa më sekret.
Ndërsa në moshën 12-vjeç, kur fillova të qepja rroba, filloja të dëgjoja transmetimet që lartpërmenda, pasi nuk kisha me çfarë ta shoqëroja kohën, kur punoja i mbyllur në shtëpi. Në atë kohë, ngaqë ishim të izoluar, kur dëgjoje stacione të huaja në shqip, të bënin më shumë kureshtar dhe mezi i prisja.
Ajo që më ka ngelur në kujtesë dhe i habitur gjithashtu, ishte kur dëgjova nga Radio Pekini, se banorët e një fshati prej 3-milion banorësh, që ndodhej në rrethinat e saj, kishin spostuar një kodër nga një vend në tjetrin, për një kohë rreth 3-muajsh. Padyshim që jepej edhe për të bërë një jehonë propagandistike, për sistemin monist që ata kanë jetuar dhe ende po e trashëgojnë.
Në një rast tjetër, në një pasdite të shtatorit të vitit 1987-të, në shtëpi kisha Afuz Halilin. Pasi dëgjuam Hit-Paredin amerikan dhe më pas “Zërin e Amerikë”, ai bërtiti me fortë “Poshtë komunistët”, duke e shoqëruar me një fytyrë të flakëruar, që e tregonte sikur ishte gati t’i shpërthente. Më shumë, u tejskuqa unë me një fytyrë drejtë fikjes, pasi menjëherë dola në dritare, për të parë se kush mund ta kishte dëgjuar. Kur dola, pashë disa memaliotë që po shikonin me kureshtje nga dritarja ime. Ata po ndiqnin stërvitjen e ekipit të futbollit “Minatori”, por për fatin tim të mirë, asgjë nuk më ndodhi edhe pse prisja me frikë, nga çasti në çast. Afuzi bërtiti, por zëri doli nga shtëpia ime dhe dihej kush do ta vuante dënimin, pasi konsiderohej si trupi im. Me ardhjen e demokracisë, në një nga numrat e gazetës “Ilirya”, të botuar në vitet e para të viteve 2000, lexova një artikull të nxjerrë nga arkivat, ku flitej për fatin e kundërt të dy shokëve shqiptarë, të cilin e kisha dëgjuar para tre dekadash, nëpërmjet “Zërit të Amerikës”.
Kur e kam lexuar këtë artikull, kam qenë tek “Caffe Europa”, në lagjen e Bensonhurst të Brooklyn-it dhe më ka çuar shumë kohë më parë. Kjo më çon të mendoj dhe besoj se do kem qenë i vetmi shqiptar nga mosha, si një 6-vjeçar dhe aq më shumë në vitin 1973. Shprehem kështu, pasi nuk ishte larg vitit 1967, vit ky i cili, shënoi edhe fillimin e heqjes së plotë të pronës private, besimit fetar, fjalës së lirë, kontrolli mbi veshjen, aparencën e jashtme, ndalimin e shikimit dhe të dëgjimit të stacioneve të huaja të transmetimeve radiofonike dhe televizioneve. Madje, aq më shumë, disa muaj, pas arrestimeve dhe dënimeve të këngëtarëve, drejtuesve të Festivalit të 11-të.
Hit-Paredi italian, dëgjohej masivisht gjatë sistemit të kaluar, kryesisht ditëve të plazhit, ku gjëmonte Vjosa nga dhjetra radio “Iliria”, të hapura në të njëjtën kohë. Më kujtohet njëherë, në një mesditë vere, ku ishin të shumtë memaliotët që prisnin ta dëgjonin grupe-grupe dhe të shpërndarë përreth qendrës së hapur të qytetit. Filloi Hit-Paredi dhe qendra e qytetit oshtinte aq shumë, sikur transmetohej nga qendra e zërit të Pallatit të Kulturës, ku kjo e fundit jepte më shumë komunikata për realizime planesh ditore, javore dhe mujore të sektorëve të minierës, plus edhe këngë të së majtës internacionale. Atë moment, isha ulur me Asaf Shehun, tek shkallët e para të Klubit Rimia, në afërsi të Mapos Industriale. Në atë moment kalon kryetari i Këshillit të qytetit të asaj kohe. R.S, i cili do kalonte përmes rrugicës së lulishtes, në qendër të qytetit, për të shkuar në zyrën e tij, në selinë e Këshillit. Ne po e shikonim me vëmendje, pasi ishim kureshtar, për të parë sesi ai do të reagonte. Pasi ai bëri disa hapa dhe kishte mbërritur në mesin e bulevardit, ndalon dhe shikon përreth si i hutuar nga çfarë po dëgjonte. Ne ishim më pranë tij, dhe ne na foli miqësisht, por me një pamje të shqetësuar, për ta ulur volumin e radios. Asafi, i cili ishte dhe i zoti i radios “Iliria”, e fiku për momentin, pasi e kuptonte këshillën dhe qëndrimin e tij të detyruar, nga pozita që ai kryente për kohën. Qendra vazhdonte të gjëmonte, pasi ishin të shumtë memaliotët me radiot e tyre, të cilët atë moment, e përjetova, sikur të gjithë e kishin bërë me fjalë, për të shpalosur këtë rebelim shpirtërore me anë të radiove.
Janë me qindra, historitë, kujtimet dhe eksperiencat të çdo brezi memaliotë, në ato vite dhe nëse i sjellin të gjithë, padyshim janë nga më të larmishmet dhe nga më të veçantat. Pothuajse të gjithë, edhe pse nuk dinim italisht, mundoheshim të mësonim përmendësh disa nga këngët dhe i këndonim, kur dëgjonim Hit-Paredin. Ajo që dua të përmend në këto kujtime, është edhe i veçanti Kujtim Kapllani, i cili njihet nga të gjithë memaliotët, me pagëzimin “Xhambi”. Kujtimi ishte i çmendur, pas muzikës greke, duke e ndjekur jo vetëm nga kanali televizivë, por më shumë nga radioja e tij “Iliria”. Kujtimi, edhe nuk dinte greqisht, dinte përmendësh mbi njëqind këngë greke, të cilat i këndonte me pasion, duke i shoqëruar përgjatë transmetimeve në radio.
Në kujtesën time, mbaj mend memaliotët, Vladimir Lika, Engjo Lika, Leonard Llaka, Albert Malka, Mirel Nuellari, Maksim Shehu, Dragush Lika, Agim Ismailati, Kundret Hysi, Jani Liti, Llazar Liti, Sazan Hysi, Aristidh Laska, Cino Muçoziaj, Hamit Muçoziaj, Namik Shehu, Namik Caushi, Bektash Caushi, Fejzo Fejzo, Isa fejzo, Maksi Halili, Ylli Shehu, Vasil Puto, Luan Goxhaj, Konstandin Jonuzi, Albert Mamaj, Kastriot F. Mamaj, Vladimir Dana, Robert Brahimi, Gjergji Goga, Ferdinant Goga, Adnand Goga, Ilir Goga, Viron Dine, Edmond Laska, Edmond Kristo, Ilirjan Kristo, Artur Hoda, Dashamir Çibuku, Qirjako Hoda, Leonard Malaj, Albert Malaj, Sulo Malaj, Ilirjan Çibuku, Arben Çibuku, Petrit Malaj, Piro Kristo, Shaqo Karafili, Alqi Dine, Kiço Todhe, Edmond Agaraj, Arben Lola, Ilir Lola, Dali Nela, Agron Seiti, Edmond Kallëmbi, Ndreko Qesko, Sazan Liçi, Angji Zhupa, Josif Laska, Albert Zhupa, Telemak Bello, Ornest Bello, Përparim Meta, Ali Shehu, Arben Shena, Artur Shena, Shahin Cana, Flamur Cana, Ernest Çela, Ilir Moska, Astrit Hamzai, Roland Xhelita, Qerim Dosti, Robert Kuçi, Vasil Ndreu, Pëllumb Aliaj, Pëllumb Hamzai, Aleksandër Vlashi, Pajtim Çela, Albert Mirta, Refit Sulaj (Bushi), Ibrahim Kalemi (Bimi), Artur Çami, Plorand Hadëri, Petraq Karalliu, Sokol Hoxha, Alket Zaimi, Artan Xhaferi, Selman Hodo, Edmond Skrapalliu, Engjëlli Caushi, Ilir Hoxha, Robert Sinani, Uran Lila, Ilir Gjoni, Eskin Haxhiraj, Genci Muçi, Luan Merdani, Albert Skrapalliu, Julian Meçe, Sokol Skrapalliu, Adriatik Mirta, Viktor Halili, Afuz Halili, Bardhyl Karalliu, Albert Merdani, Behar Xhani, Valter Xhani, Agron Ceka, Foto Strakosha, Arjan Sheta, Albert Caushi, Adriatik Shehu, Albert Muka, Kujtim Vela, Gëzim Hodo, Aleks Vongo, Vullnet Ymeri, Arben Hadëri. Krenar Gjoka, edmond Gjoka, Sokol Velaj, Ilir Muka, Ilia Karalliu, Artur Kanani, Sheme Lulo, Sokol Lulo, Adriatik Llaka, Arian Lika, Arian Çibuku, Sokol Kacorri, Xhevat Xhemali, Refat Xhemali, Albert Xhemali, Kujtim Bila, Kujtim Guma, Edmond Mema, Rakip Zhupa, Albert J.Zhupa, Vladimir Goxha, Spartak Goxha, Vladimir Bega, Skënder Abedinin, Çuman Mata, Viktor Sinodemi, Ilirjan Sinodemi, Ferdinat Xhemali, Ilir Xhemali, Gjoni Kuçi, Edmond Sinodemi, Myzafer Shehu, Agim Shehu, Tomor Ziaj, Arben Muçi, Ernest Arapi, Agron Kanani, Ismail Shehu, Asaf Shehu, Ernest Sala, Adrian Meçe, Gëzim Guca, Gjergji Guca, Aliosha Malka, …etj, të cilët dëgjonin shpeshë Hit-Paredin italian dhe këngë të huaja që transmetoheshin nga radiot e dorës.
Ajo që më ka ngelur në kujtesë, është momenti kur Shaqo Karafili, më ka treguar përpara shtëpisë së tij, një kartolinë dyfaqëshe, që ja kishin sjellë hallat nga Amerika, kur kishin ardhur për të vizituar të vëllanë e tyre, Dalan Karafilin. Me Shaqon edhe më respektonte edhe pse isha më i vogël se ai dhe ishte i hapur në biseda. “Hape kartolinën …”, më tha Shaqua, dhe në kohën që u hapë, dëgjohej një melodi e ëmbël që dilte nga palosja e kartolinës. Ishte shumë e veçantë për të gjithë ne që e shikonim dhe e dëgjonim, ku të linte përshtypjen si një gramafon pa pllaka dhe me një bateri shumë të vogël, të maskuar midis puqitjes së letrës së kartolinës.
Nga biseda me bashkëqytetar, mësova se pas viteve 1990-të, në një truall midis Fshatir të Damsit dhe atij të Beçishtit, u ndërtua një antenë përforcuese. Ndërsa në vitin 1996-të, u ndërtua një antenë në Miricë, për të kapur valët e stacioneve televizive të shtetit Grek. Thuhet se u ndërtua me finiancimin e shtetit Grek. Me këtë antenë, mundë të shikoje vetëm kanalin shtetërorë Grek, ERT. Aty nga mesi i muajit Prill, të vitit 1997-të, ku shteti doli jashtë komtrollit, në orën 20:45 minita, një breshëri i një mitralozi të lehtë, palosi antenën dhe doli jashtë përdorimit.
Në vitet e demokracisë, bashkëqytetari, Prof. Baftjar Thanasi, ngriti rrjetin e kanaleve televizive, “Televizionin Kabllori APT”, që u vjen në shërbim memaliotëve dhe më gjerë, me një cilësi dhe shpejtësi të lartë, për më shumë se 10 vjet.
Padyshim që ka edhe nga ata bashkëqytetar, që kur lexojnë kujtimet e njërit apo të tjetrin, edhe nuk u pëlqejnë, por pak rëndësi ka, pasi kur kemi pyetur për detaje, e kemi bërë publike. Rëndësi ka që mblodhëm informacione të mjaftueshme për të ndërtuar këtë shkrim të thjeshtë, por me shumë vlera, jo vetëm për kohën që u përjetuan, sot që lexohen dhe për çdo lexues ndër shekujsh. Kujtimet tona, nuk gjenden në asnjë arkivë të botës. Nëse nuk i shkruajmë për t’i dokumentuar dhe përfitoj nga rasti në fjalë, për të shprehur mirënjohjen time të thellë, për të gjithë ata që kanë dhënë dhe vazhdojnë të kontributin e tyre modest.
Edmond Ismailati
Korrik 2021
