Ishte një mbrëmje e paharrueshme: Louis Armstrong, gruaja e tij dhe një diplomat nga ambasada amerikane ishin jashtë për darkë në një restorant në atë që ishte ende Léopoldville, kryeqyteti i Kongos që sapo kishte shpallur pavarësinë.
Trombisti, këngëtari dhe drejtuesi i grupit, me nofkën Satchmo kur ishte fëmijë, ishte në mes të një turneu në Afrikë që do të zgjaste me muaj, i organizuar dhe sponsorizuar nga Departamenti i Shtetit, në përpjekje për të përmirësuar imazhin e SHBA-ve në dhjetëra vende që sapo ishin shkëputur nga regjimet koloniale.
Ajo që Armstrong nuk e dinte ishte se nikoqiri i tij atë natë nëntori të vitit 1960 nuk ishte atasheu politik siç përshkruhej, por kreu i CIA-s në Kongo. Ai nuk ishte në dijeni as se si fama e tij e kishte lejuar spiunin që po bënte biseda nga të cilat do të merrte informacione vendimtare që do të lehtësonin disa nga operacionet më të diskutueshme të të gjithë Luftës së Ftohtë.
“Armstrong ishte në thelb një kalë Troje për CIA-n. Kjo ta thyen paksa zemrën. Ai u soll për t’i shërbyer një interesi që ishte krejtësisht në kundërshtim me idenë që ai kishte për të drejtën dhe të gabuarën. Ai mund të ketë qenë i tmerruar”, tha Susan Williams, studiuese në Shkollën e Studimit të Avancuar të Universitetit të Londrës dhe autore e White Malice, një libër i ri i cili ekspozon shtrirjen e gjerë të aktiviteteve të CIA-s në Afrikën Qendrore dhe Perëndimore në vitet 1950 dhe fillimin e viteve 60.
Dokumentet e gjetura nga Williams në arkivat e OKB-së gjatë pesë viteve të hulumtimit sugjerojnë se nikoqiri i Armstrong, shefi i stacionit të CIA-s, Larry Devlin, dhe oficerë të tjerë të inteligjencës amerikane të vendosur në Kongo përdornin koperturën e vizitës së muzikantëve për të pasur akses në mënyrë strategjike në krahinën shumë të pasur të Katangas, e cila kohët e fundit ishte ndarë. SHBA, megjithëse e mbështeste axhendën e udhëheqësit të krahinës, nuk e kishte njohur zyrtarisht qeverinë e vetëshpallur atje.
Katanga kishte shumë interes për CIA-n, duke filluar nga zyrtarët e lartë me të cilët ata nuk mund të takoheshin ndryshe, deri tek infrastruktura minerare vendimtare, me 1.500 ton uranium dhe potencial të madh për të blerë më shumë. Turneu i Armstrong në Katanga ishte mundësia perfekte, kështu që Devlin dhe të tjerët fluturuan bashkë me këngëtarin nga kryeqyteti. “Ata kishin nevojë për koperturë dhe kjo u dha atyre një të tillë“, thotë Williams për “The Guardian”.
Kishte diçka tjetër që Armstrong, i cili ishte tërhequr nga një turne i ngjashëm në Bashkimin Sovjetik tre vjet më parë në shenjë proteste ndaj racizmit në SHBA, nuk e dinte. CIA në Kongo, e udhëhequr nga Devlin, po përpiqej të vriste kryeministrin e parë të Kongos të zgjedhur në mënyrë demokratike, 35-vjeçarin Patrice Lumumba, nga frika se ai do ta çonte vendin drejt kampit sovjetik. Historianët tani besojnë se udhëheqësi nacionalist donte që vendi i tij të qëndronte neutral në Luftën e Ftohtë.
Vetëm një milje apo më shumë nga vendi ku kishin ngrënë Armstrong dhe Devlin, karizmatiku Lumumba po mbahej i burgosur në rezidencën e tij nga ushtarët besnikë të Joseph-Désiré Mobutu, shefit të ri ushtarak me një marrëdhënie të ngushtë pune me CIA-n, i cili e kishte marrë pushtetin disa javë më parë.
Brenda dy muajve nga turneu i Armstrong, Lumumba u vra në Katanga nga zyrtarë të provincës së shkëputur dhe oficerë policie nga Belgjika. Mobutu më vonë do të konsolidonte kontrollin e tij në Kongo dhe do të bëhej një klient besnik i SHBA.
Devlin më vonë pretendoi se CIA ishte përgjegjëse, duke i thënë një hetimi të Kongresit Amerikan “se grushti i shtetit i Mobutu… ishte rregulluar dhe mbështetur, dhe në të vërtetë, menaxhuar, nga CIA“.
Vrasja e Lumumba do të ishte një nga episodet më famëkeqe të luftës së ftohtë dhe do të shkaktonte zemërim në të gjithë botën. Ndërsa pranoi përgjegjësinë për grushtin e shtetit, CIA e ka mohuar gjithmonë përfshirjen. Në 1975, Devlin i tha një hetimi qeveritar në SHBA se agjencia ishte përpjekur të vriste udhëheqësin nacionalist gjatë muajve të mëparshëm, por kishte pushuar operacionin e tyre shumë kohë para vrasjes aktuale.
Williams, megjithatë, gjeti prova që hedhin dyshime mbi besueshmërinë e dëshmisë së Devlin. Dokumentet amerikane të publikuara së fundmi tregojnë se shefi i stacionit të CIA-s dërgoi një agjent të njohur si WI/ROGUE në Thysville, qyteti ku Lumumba ishte burgosur javët para vdekjes së tij, edhe pasi agjencia pretendoi se nuk kishte më interes për vrasjen e mundshme të politikanit popullor.
CIA kishte filluar zhvillimin e një rrjeti agjentësh, ndihmës të punësuar, bashkëpunëtorë dhe klientë në Afrikë menjëherë pas krijimit të saj në 1947, duke u bazuar në punën e bërë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Deri në vitin 1960, ky rrjet i gjerë përfshinte drejtues sindikatash, biznesmenë, organizata kulturore dhe arsimore, biznese dhe madje edhe linja ajrore.
Agjencia do të përfshihej në disa nga ngjarjet më domethënëse në historinë post-koloniale të kontinentit.
Në vitin 1962, një këshillë nga një spiun i CIA-s për zyrtarët e regjimit racist dhe represiv të aparteidit në Afrikën e Jugut mund të ketë çuar në arrestimin e Nelson Mandelës dhe burgosjen e tij për 27 vjet, ndërsa agjencia është fajësuar edhe për rrëzimin e presidentit të parë të Ganës, Këame Nkrumah, në një grusht shteti ushtarak në 1966.
“Tragjedia është se Nkrumah dhe Lumumba dhe disa udhëheqës të tjerë afrikanë në libër nuk ishin kundër SHBA-ve. Ata donin marrëdhënie miqësore me SHBA-në, por, për shkak se nuk ishin as kundër sovjetikëve, u panë si armiq nga Uashingtoni. Qëndrimi ishte “ju jeni me ne ose kundër nesh”, tha Williams.
Armstrong, i cili ishte 59 vjeç kur udhëtoi në Kongo, u frymëzua nga përvojat e tij atje për të kompozuar një muzikal të quajtur Ambasadorët e Vërtetë, i cili u interpretua dhe u bë një album. Ai ka folur eshë për pjesëmarrjen në përpjekjet e qeverisë amerikane për marrëdhënie me publikun në kontinent.
“Megjithëse unë përfaqësoj qeverinë, qeveria nuk përfaqëson disa nga politikat për të cilat unë jam”.
