Nga Jacob Mikanowski*
Gjatë katër viteve të fundit, kam udhëtuar në 17 vende për librin tim “Mirupafshim Europë Lindore”. Në të, unë përpiqem të përshkruaj një Europë të zhdukur, në të cilën shumëllojshmëria kulturore dhe toleranca fetare ishin rregull, dhe jo përjashtim. Shqipëria ishte një nga vendet e pakta ku trashëgimia nuk ishte një kujtim, por një realitet i gjallë. Duke e parë trashëgiminë të pranishme, më dha shpresë, jo vetëm për Ballkanin, por për Europën në tërësi.
Ndjeva një frikë para vizitës sime të parë atje në vitin 2019. Aq më shumë pasi studiuesja bullgare Maria Todorova tha se çdo vend në Europën lindore e konsideron veten si mesataren e artë dhe i shohin fqinjët (sidomos në jug dhe në lindje) me dyshim. Unë jam polak dhe kam udhëtuar nëpër rajon për një kohë të gjatë dhe kam përjetuar çdo lloj shqetësimi. Por unë jam gjithashtu mjaft i vjetër për të kujtuar imazhet e transmetuara nga Shqipëria pas rënies së komunizmit dhe luftës civile që përfshiu vendin në 1997. Edhe pse ka kaluar shumë kohë që atëherë, nuk isha i sigurt se çfarë do të gjeja.
Pika ime e hyrjes ishte një nga pikat kufitare më të bukura që kam parë ndonjëherë, një shtrirje e bregdetare përgjatë Liqenit të Ohrit ku Shqipëria takohet me Maqedoninë e Veriut. Një udhëtim i shpejtë me taksi nga kufiri në qytetin e afërt të Pogradecit ishte i mjaftueshëm për të larguar çdo ankth të vazhdueshëm. Pasi mora fuqi me një kapuçino buzë liqenit, hipa në një autobus për në Korçë, kryeqyteti kulturor i Shqipërisë. Me të mbërritur në mesditë, qyteti dukej i shkretë. Me ngrysjen e natës, pazari ishte i mbushur me njerëz që darkonin jashtë në restorante italiane dhe shqiptare. Unë vendosa të ha një pjatë me qebap qengji dhe sallatë greke (këtu i thonë “sallatë fshati”, çështje nacionaliteti) dhe dëgjova një koncert falas të këngëtares franceze Clio.
Kisha ardhur në Korçë për të parë mbetjet e Voskopojës. I njohur gjithashtu si Moschopolis, ose “qyteti i barinjve”, dikur ishte kryeqyteti jozyrtar i vllehëve, një popull shpesh (por jo ekskluzivisht) nomad që fliste një gjuhë të ngjashme me rumanishten. Në malet në perëndim të Korçës ata ndërtuan ‘Oksfordin’ e tyre në miniaturë, të kompletuar me një akademi, shtypshkronja dhe kisha të zbukuruara. Qyteti lulëzoi për një shekull përpara se të pushtohej nga Ali Pasha në fund të shekullit të 18-të, pas së cilës u fundos në errësirë.
Sot Voskopoja është një fshat i këndshëm në një luginë të vogël të rrethuar nga male të mbuluara me bredh. Shumë gjera janë zhdukur, por ju ende mund të shihni kryevepra nga David Selenica dhe piktorë të tjerë shqiptarë në kishat e shumta të saj. Megjithatë, ndonjëherë duhet një telefonatë. Kisha e Shën Nikollës ishte e mbyllur kur mbërrita. Në pjesën e përparme të saj, takova dy çifte nga Gjermania dhe Franca, të vetmit turistë në qytet atë ditë. Ne telefonuam numrin në derë dhe pak minuta më vonë, një prift i sjellshëm vllah me rroba të zeza na futi në një ndërtesë xhevahiresh me afreske shumëngjyrësh.
Më vonë atë ditë, u nisa vetë në një shteg të vjetër që lidhte Voskopojën me qendrat e mëdha tregtare të Ballkanit. Eca për një orë nëpër pyjet e pishave pa parë asgjë, derisa arrita te një kishë e vogël pelegrinazhi prej guri kushtuar shenjtorëve Kostandinit dhe Helenës.
I kënaqur nga udhëtimi im i parë në Shqipëri, isha i vendosur të kthehesha. Jeta dhe pandemia ndërhynë, por në vitin 2022 u ktheva me gruan time për një turne dyjavor. Filluam në Tiranë. Kryeqyteti i Shqipërisë ka shumë për të rekomanduar: arkitekturë e bukur, një skenë e gjallë kafenesh, restorante plot gjallëri. Është gjithashtu vendi më i mirë për t’u njohur me periudhën më të errët të historisë së vendit: mbretërimin 40-vjeçar të Enver Hoxhës, diktatorit që sundoi Shqipërinë nga fundi i Luftës së Dytë Botërore deri në vdekjen e tij në 1985.
Pranë sheshit Skënderbej, një vilë tërheqëse që dikur ka qenë selia e policisë sekrete është kthyer në një muze vëzhgimi të quajtur “Shtëpia e Gjetheve”. Ekspozitat e tij, të cilat përfshijnë pajisje përgjimi, pamje të kontrolluara të mbikëqyrjes dhe intervista me të mbijetuarit e burgimit, zbulojnë çfarë ishte në gjendje të bënte regjimi komunist për të mbajtur nën kontroll popullsinë e tij. Në një aspekt më estetik, Galeria Kombëtare e Arteve (aktualisht e mbyllur për riparime, por e planifikuar të rihapet në fillim të vitit 2024) ka një nga koleksionet më të mëdha të artit të Europës Lindore.
Megjithatë, për të marrë një ndjenjë të vërtetë për Shqipërinë, duhet të lini kryeqytetin pas. Destinacioni ynë i parë ishte veriu, shtëpia e pakicës katolike të vendit dhe malet më të larta. Tradicionalisht një vend i grindjeve dhe malësorëve, kjo është “Shqipëria e Lartë” e përshkruar nga Edith Durham në fillim të shekullit të 20-të. Ne e filluam vizitën tonë në qytetin e Shkodrës me një udhëtim në Muzeun Kombëtar të Fotografisë Marubi, i cili prezanton punën e dinastisë më të madhe fotografike të Shqipërisë, të filluar nga revolucionari italian Pietro Marubbi dhe që vazhdoi përmes nxënësve të tij shqiptarë. Muzeu ofron një dritare në Shqipërinë e mesit të shekullit të 19-të: pashallarët osmanë, kryekomandantët katolikë, vajzat e haremit dhe madje edhe një luftëtare për lirinë.
Më pas shkuam tre orë në veri, në luginën e Thethit në malet në kufi me Malin e Zi. Në të kaluarën, Thethi ishte i shkëputur nga pjesa tjetër e botës nga bora për gjashtë muaj të vitit.
Deri vonë mund të arrihej vetëm nga një rrugë të pashtruar që i shkaktonte marramendje kujtdo që kalonte aty por ngadalë u rregullua dhe tani rruga është e shtruar.
I gdhendur nga akullnajat, Thethi ka disa nga peizazhet më spektakolare të Shqipërisë. Vitet e fundit, ai është bërë një destinacion për turistët që shkojnë në Valbonë, një luginë akullnajore fqinje (dhe pothuajse po aq piktoreske) që mund të arrihet vetëm nga Thethi në këmbë.
Pas disa ditësh të hareshme ecjeje, të ndërthurura me ushqime të përzemërta si fasulet, domatet dhe bukë të pjekur në sobë me dru, ne ishim gati të shkonim në jug. Përsëri në Tiranë, morëm një makinë me qira dhe shkuam në Berat, qyteti i vjetër i cili është një mrekulli e shtëpive të gurta të epokës osmane, të vendosura njëra mbi tjetrën në një kodër, maja e së cilës është e “pushtuar” nga mbetjet e një fortese bizantine. Berati ka edhe Xhaminë e Mbretit, ku mblidheshin burra e gra për të dëgjuar muzikë të shenjtë dhe për t’u shoqëruar (edhe pse veçmas, në dhoma të ndara me ndarje druri të zbukuruara).
Kjo ndërthurje bizantine dhe osmane është karakteristikë e jugut, i cili ndihet më mesdhetar sesa veriu malor. Ka disa nga plazhet më të mira të vendit dhe është pranë Korfuzit dhe Greqisë. Prania e minoritetit grek (e pakësuar shumë që nga rënia e komunizmit, por ende e pranishme) mund të ndihet në të gjithë rivierën shqiptare, veçanërisht në fshatra si Qeparo, të vendosura mes ullishteve në fund të një gjiri të gjatë.
Por jugu nuk është vetëm një përzierje e ndikimeve të huaja. Ai gjithashtu ka një kulturë të fortë lokale. Vendi më i mirë për ta përjetuar mund të jetë qyteti i Gjirokastrës. Vendlindja e Enver Hoxhës dhe Ismail Kadaresë, shkrimtarit më të madh të Shqipërisë dhe kandidatit të përhershëm (dhe, për mendimin tim, i vonuar prej kohësh) për çmimin Nobel në letërsi. Ashtu si Berati, është një shtëpi thesari e arkitekturës tradicionale, ka shtëpi guri pesëkatëshe me çati me rrasa të ndërtuara më shumë se 100 vjet më parë nga pronarë tokash vendas, secila duket si një kështjellë.
Por Gjirokastra ka edhe kënaqësi moderne. Njërën prej tyre e gjeta rastësisht. Duke eksploruar zonën përreth Xhamisë së Çarshisë në qendër të qytetit të vjetër, hasa në një hapësirë nëntokësore të mbushur me dyqane të vogla, librari dhe kafene. Një grua e re, pronare e tezgave, më ftoi të eksploroja një kalim tjetër, të fshehur. Hyrja ishte falas, por ishte jo e këndshme: një tub i gjatë betoni i errët, që pikonte nga lagështia, që shtrihej thellë në shpatin e kodrës.
Kur dola në dritë, u ndjeva edhe një herë mirënjohës që pata mundësinë të vizitoja këtë vend të historisë.
Doli se ky ishte një nga bunkerët e shumtë të Enver Hoxhës, i ndërtuar në rast sulmi bërthamor, vetëm se ky ishte ribërë në një instalacion të mrekullueshëm të artit të tingullit, me një lloj muzike që nuk e kisha dëgjuar kurrë, të quajtur saze. Është një formë e lashtë, vendase në kullotat e larta shkëmbore të Shqipërisë së Jugut. Këngët e saj, shumë prej të cilave janë vajtime për të larguarit, përbëhen nga melodi të forta të kënduara në mënyrë polifonike nën shoqërimin e një violine, klarinete dhe lahute. Më kujtoi këngën bizantine të përzier me bluz, dhe më përloti menjëherë. Kur dola në dritë, u ndjeva edhe një herë mirënjohës që pata mundësinë të vizitoja këtë vend të historisë, mikpritjes së pakufishme dhe surprizave të pafundme.
*Jacob Mikanowski është autor i librit Goodbye Eastern Europe, botuar nga Oneworld.
Burimi: The Guardian
