Plani ambicioz i presidentit Erdogan për të ndërtuar një kanal të ri në Stamboll pranë Bosforit po ngre shqetësime të rëndësishme në lidhje me të ardhmen e konventës së vitit 1936 që qeveris ngushticat turke.
Nga Hamdi Fırat Buyuk / BIRN / Sarajevë
Qeveria e Turqisë ka reaguar keq ndaj kritikave të fundit për projektin e saj ambicioz të kanalit. Zyra e Prokurorit në Ankara urdhëroi të hënën ndalimin e 14 admiralëve pas akuzave të qeverisë që ata bënë thirrje për një grusht shteti.
“Një hetim filloi … në lidhje me krimin e ‘marrëveshjes për të kryer një krim kundër sigurisë së shtetit dhe rendit kushtetues’”, tha zyra.
Ndalimet vijnë pasi rreth 104 admiralë të marinës turke në pension në një deklaratë të përbashkët të shtunën kritikuan planet për vazhdimin e ndërtimit të një kanali të ri pranë Stambollit dhe mundësinë e prishjes së Konventës së Montros, marrëveshje ndërkombëtare që rregullon ngushticat turke.
“Konventa e Montrosë është dokumenti kryesor i sigurisë së vendeve në Detin e Zi dhe e bën atë një det paqeje”, thanë ish-admiralët.
Deklarata, e mbështetur më herët nga diplomatët në pension, i bëri thirrje qeverisë të ndalojë projektin e saj të madh të Kanalit të Stambollit, i cili do të krijojë një rrugë ujore të re artificiale vetëm 30 kilometra larg Bosforit.
Qeveria e presidentit Rexhep Tajip Erdogan shprehu zemërim mbi deklaratat dhe akuzoi kritikët për nxitjen e një grushti shteti.
Të mërkurën, megjithatë, Erdogani duket se u tërhoq nga kërcënimi për tërhequr nga konventa.
Turqia do të angazhohet me Konventën e Montrosë “derisa të gjejë një më të mirë”, tha ai më 5 prill.
Shqetësimet e ish-admiralëve ndahen nga shumë ish-diplomatë të lartë.
“Hapja e një diskutimi në lidhje me Konventën Montrosë, e cila ishte suksesi më i madh diplomatik i presidentit turk Ataturk… do t’i jepte fund sovranitetit absolut të Turqisë mbi Bosfor, Dardanele dhe Detin Marmara”, paralajmëruan 126 ish-diplomatë në një deklaratë të përbashkët më 31 mars.
Ata folën pasi Mustafa Sentop, kryetari i parlamentit, këmbënguli se presidenti Erdogan mund të largonte vendin nga Konventa e Montrosë, nëse dëshironte.
Erdogani dhe qeveria e tij nuk tregojnë asnjë shenjë se do të heqin dorë nga projekti polemik i kanalit, pavarësisht kritikave nga grupe të ndryshme në lidhje me koston e tij, efektet mjedisore dhe, më e rëndësishmja, kërcënimin e tij ndaj regjimit që qeveris ngushticat turke dhe dinamikën e sigurisë në Detin e Zi.
“Ne do të ndërtojmë me vendosmëri Kanalin e Stambollit”, tha Erdogani në kongresin e partisë së tij në Stamboll më 25 shkurt; planet për kanalin u botuan në Gazetën Zyrtare më 20 mars.
Të mërkurën, ai këmbënguli se kanali do të ndërtohej dhe se Konventa e Montrosë nuk do të jetë detyruese për të, e cila ai tha se do të “zbatojë sovranitetin e Turqisë”.
Konventa e vitit 1936 i jep Turqisë kontroll të plotë mbi Bosforin dhe Dardanelet, të njohur gjithashtu si Ngushtica Turke, dhe rregullon tranzitin e anijeve luftarake detare.
Ajo garanton kalimin falas të anijeve civile në kohë paqeje dhe kufizon kalimin e anijeve detare që nuk u përkasin shteteve të Detit të Zi. Në rast lufte, Turqia mund të mbyllë ngushticat për flotën e vendeve të tjera.
Ekspertët paralajmërojnë se një kanal i ri dhe tërheqja e mundshme e Turqisë nga konventa, mund të ketë pasoja serioze ekonomike, mjedisore dhe të sigurisë.
“Projekti i kanalit të ri është një çështje komplekse dhe delikate. Vendet dhe gjithashtu avokatët detarë duhet të punojnë me detaje për këtë”, tha për BIRN Sami Aksoy, një profesor i së drejtës detare në Universitetin Yasar, në Izmir.
Çështje ligjore ndërkombëtare komplekse
Qeveria turke thotë se siguria e anijeve që kalojnë përmes Bosforit është bërë një çështje kryesore në vitet e fundit si rezultat i rritjes së trafikut.
Në vitin 1934, vetëm 4,500 anije përdornin ngushticat në vit, por në vitin 2020, 43,000 anije kaluan përmes Bosforit, i cili tashmë është tepër i zënë me trafikun detar të vetë Stambollit, si rezultat i udhëtimeve të përditshme të njerëzve midis dy anëve të Stambollit.
Stambolli ka më shumë se 16 milionë banorë dhe qyteti është i vetmi në botë që shtrihet në dy kontinente. Popullsia e tij ishte vetëm 880,000 kur u nënshkrua konventa.
Aksoy pajtohet se rreziku i aksidenteve tani është serioz. “Trafiku është shumë i lartë… Ka tragete që transportojnë pasagjerë midis dy anëve të Stambollit, anije detare dhe anije të mëdha mallrash… Është shumë e vështirë të administrosh kalimin e të gjitha atyre anijeve në Bosforin e vogël”, tha Aksoy.
Megjithatë, ai nënvizoi se kanali është një çështje komplekse përsa i përket të drejtës ndërkombëtare. “Nuk mund të pritet që Kanali i Stambollit të jetë pjesë e Konventës së Montrosë dhe nuk do të shfuqizojë konventën”, tha Aksoy, duke shtuar se statusi i saj ligjor duhet të zgjidhet përmes dialogut.
“Thelbi kryesor duhet të jetë kalimi i shpejtë dhe pa dëmtime të anijeve”, shtoi ai.
Ekspertët, opozita, ish-diplomatët dhe ish-admiralët thonë se vënia në pikëpyetje e Konventës së Montrosë do të ishte shumë e rrezikshme për Turqinë.
Qeveria “duhet të heqë dorë nga Kanali i Stambollit, i cili do t’i shërbejë vetëm interesit të vendeve që kanë ambicie ndaj Turqisë”, thanë ish-ambasadorët.
Vendet e tjera dhe aktorë ndërkombëtarë kanë shqetësime të ndryshme rreth regjimit që drejton ngushticat.
SHBA-ja nuk është pjesë e konventës dhe kundërshton regjimin aktual pasi ai kufizon praninë e SHBA-së në Detin e Zi, i cili theksoi edhe aneksimin e Krimesë nga Rusia në 2014 dhe Luftën Gjeorgji-Rusi në 2008. Në të dy rastet, Turqia ndaloi anijet e SHBA-së, duke përdorur të drejtat e saj që burojnë nga Konventa e Montrosë.
Rusia ka kërkuar gjithashtu ndryshime në konventë, duke kërkuar kalim më të gjerë nëpër ngushtica. Megjithatë, edhe Rusia e sheh Montronë si një kufizim të pranisë së NATO-s në Detin e Zi.
Vende të tjera më të vogla të NATO-s në rajonin e Detit të Zi janë skeptikë rreth kanalit të ri.
“Rumania është e interesuar për një zonë të sigurt në Detin e Zi që garanton paqen dhe stabilitetin dhe vendi ka qenë një mbështetës i Konventës së Montrosë dhe është një mbështetës i regjimit të lundrimit të lirë”, tha Madalin Blidaru, një ekspert sigurie në Universitetin Kombëtar të Studimeve Politike dhe Administratës Publike në Bukuresht.
Blidaru kujtoi se të dy vendet anëtare të NATO-s të Detit të Zi, Bullgaria dhe Rumania, e shohin Rusinë si një kërcënim. “Në këtë kontekst, ngushticat luajnë një rol të rëndësishëm për mbrojtjen dhe bashkëpunimin legjitim”, tha ai.
“Mbetet e rëndësishme që projekti i Kanalit të Stambollit të mos pengojë efektivitetin e regjimeve aktuale të tranzitit, ose ai mund të destabilizojë rajonin”, shtoi ai.
Kostoja e lartë tejkalon përfitimet e mundshme
Në Turqi, kostoja është një tjetër shqetësim. “Kostoja e këtij projekti është e madhe dhe do të shumëfishohet në të ardhmen”, tha për BIRN Enes Ozkan, një ekonomist në Universitetin e Stambollit.
“Përveç kostos së hapjes së kanalit të ri, kostot shtesë, duke përfshirë urat, rrugët, zonat e reja të banimit dhe kanalet më te vegjël shtesë, janë shumë të larta”, tha ai.
“Turqia nuk i ka këto para dhe asnjë kreditor i huaj nuk dëshiron t’i japë hua shuma të tilla Turqisë për shkak të formës aktuale të ekonomisë së saj”, shtoi ai.
Qeveria është shprehur se kostoja e planifikuar e projektit do të jetë 20 miliardë dollarë amerikanë dhe thotë se do të duhen shtatë vjet.
Ankaraja shikon një fitim në të ardhme nga tarifa e kalimit që do të paguajnë anijet dhe një rritje të vendeve të punës nga ndërtimi i kanalit, urave, rrugëve dhe zonave të banuara.
Por ekspertët thonë se kostoja dhe afati kohor i njoftuar nga qeveria janë joreale. “Nuk ka asnjë arsye logjike ekonomike për këtë kanal, megjithëse mund të ketë arsye politike”, vazhdoi Ozkan.
“Presidenti Erdogan gjithmonë dëshiron të përmendet në lidhje me histori të mëdha politike, të tilla si zbulimet e naftës dhe gazit, avionët luftarakë vendas dhe tani Kanali i Stambollit. Ai po e prezanton këtë projekt si një fitore politike, por ai do të ketë më shumë efekte negative dhe do të jetë një barrë për ekonominë”, vazhdoi ai.
Dëme në mjedis
Ozkan gjithashtu druhet se projekti do të ketë efekte të rënda mjedisore.
Sipas planit të ri të botuar nga qeveria, kanali do të përdorë një liqen natyral dhe një rezervuar artificial dhe do të krijojë një rrugë ujore 47 km që ndan anën evropiane të Stambollit.
Plani përfshin porte të reja si në Marmara dhe në Detin e Zi dhe disa vendbanime të reja, të cilat do të presin gati një milion njerëz në brigjet e kanalit. Kjo është aktualisht një zonë me pyje, liqene, përrenj, livadhe dhe ferma.
Një duzinë ura të mëdha, tunele dhe një rrjet i ri autostradash janë pjesë e planit.
Bashkia e Stambollit është një nga kundërshtarët më të fortë të projektit për shkak të kostos së tij dhe rritjes së re të popullsisë në një qytet tashmë të tejmbushur me njerëz, si dhe për efektet e tij të mundshme negative në furnizimin me ujë të qytetit, natyrën, historinë dhe transportin.
Kryebashkiaku Ekrem Imamoglu po drejton një fushatë politike, të titulluar “Ose Kanalin ose Stambollin”, dhe ai e përshkruan projektin si një akt “tradhtie” për qytetin.
Por Ozkan dyshon se kundërshtarët nuk do të arrijnë ndonjë rezultat për shkak të kontrollit të qeverisë mbi gjykatat dhe institucionet e tjera shtetërore.
“Raporti i vlerësimit të ndikimit në mjedis u ndryshua disa herë në favor të qeverisë dhe ne e dimë se gjykatat janë shumë të ndikuara nga qeveria”, vuri në dukje ai.
Blidaru, nga Rumania, thotë se çështjet mjedisore nuk janë shqetësuese vetëm për qytetin e Stambollit.
“Ndikimi ekologjik i projektit kërkon disa masa paraprake… Një vlerësim ndërkombëtar i ndikimit në mjedis është i nevojshëm për të parandaluar kostot ekologjike, humbjet në ekosistem ose degradimin e detit për të gjitha vendet në kufi me Detin e Zi”, tha ai.
“Ekziston rreziku të kemi një mega-projekt që do të sjellë përfitime specifike në një territor specifik, por që do të jetë në dëm të vendeve në kufi të Detit të Zi”, shtoi ai.
“Kush do të jetë përgjegjës për këtë kërcënim ndaj sigurisë ekologjike dhe si do të mbështeten masat e dëmshpërblimit?” përfundoi ai.
Admiralët në pension kritikojnë planin e Kanalit
Përveç kritikave për kanalin e planifikuar, admiralët në pension të ushtrisë laike turke dënuan gjithashtu vizitën e një gjenerali të rangut të lartë në një grup fetar fundamentalist, duke nënvizuar rëndësinë e vlerave të Mustafa Kemal Ataturkut, themeluesit të Republikës moderne Turke.
Qeveria i akuzoi admiralët se po nxisin një përpjekje për grushti shteti, të cilin Turqia e ka provuar disa herë, herën e fundit në përpjekjen e dështuar të 15 korrikut 2016.
“Rrini aty ku jeni! Ajo Turqi tani i përket të kaluarës! Ky komb i ka treguar të gjithëve se si i mundi puçistët më 15 korrik 2016! Mbani vendin tuaj!”, tha më 4 prill Drejtori i Komunikimeve Presidenciale Fahrettin Altun.
Zëdhënësi presidencial Ibrahim Kalin të dielën tha gjithashtu se deklarata e përbashkët “të kujton kohën e grushtit të shtetit”.
Reagimi më i ashpër nga të gjithë erdhi nga partneri i koalicionit me Erdoganin, Devlet Bahceli, kreu i Partisë Lëvizja Nacionaliste e ekstremit të djathtë, MHP. Ai tha se titujt e admiralëve duhet të hiqen dhe pensionet e tyre të shkurtohen.
Megjithatë, Partia Popullore Republikane, opozita kryesore e Turqisë, CHP, e ka hedhur poshtë interpretimin e qeverisë.
“Njerëzit kanë deklaruar pikëpamjet e tyre për Montronë. Nuk shoh komplotues për një grusht shteti në këtë deklaratë. AKP-ja sheh një përpjekje grusht shteti te deklarata sepse ajo dëshiron të mbulojë dështimet e veta ekonomike dhe ato në lidhje me pandeminë”, tha zëdhënësi i CHP Faik Oztrak.
