Në vitin 1998 neuroshkencëtari gjermano-amerikan Christof Koch dhe filozofi australian David Chalmers vunë një bast. Koch tha se ishte i sigurt se falë përparimeve shkencore të kohës, brenda 25 viteve nga ajo kohë, domethënë deri në vitin 2023, mekanizmi me të cilin neuronet në tru prodhojnë vetëdijen do të ishte përfundimisht i qartë.
Pak ditë më parë, më 23 qershor, gjatë takimit vjetor të Shoqatës për Studimin Shkencor të Ndërgjegjes (ASSC) në Nju Jork, Koch pranoi humbjen. Me sa duket ai kishte qenë shumë optimist.
KUSH KISHTE TË DREJTË? Një studim që testoi dy hipotezat kryesore mbi origjinën nervore të vetëdijes kontribuoi në përcaktimin se kush ishte fituesi, rezultatet e të cilit u zbuluan gjatë konferencës. Edhe pse njëra nga hipotezat duket më bindëse se tjetra, rezultatet nuk janë ende përfundimtare dhe çështje të rëndësishme mbeten për t’u zgjidhur. Shkurtimisht, pyetja mbetet, 25 vjet pas atij basti të famshëm, larg të qenit i zgjidhur dhe prandaj Chalmers kishte të drejtë.
NJË NGA MISTERET E FUNDIT. Ndërgjegjja shpesh përkufizohet si “vetëdija që ka subjekti për veten dhe për botën e jashtme me të cilën është në marrëdhënie, për identitetin e tij dhe për kompleksin e aktiviteteve të tij të brendshme”. Mënyra se si e prodhon truri mbetet një mister filozofik, të cilin pas dekadash kërkime, ne jemi në gjendje ta kuptojmë vetëm pjesërisht.
25 vjet më parë, Koch ishte i sigurt në përparimin e shkencës për shkak të përhapjes së parë të imazhit të rezonancës magnetike funksionale (fMRI) në laboratorë në mbarë botën, si dhe shfaqjes së optogjenetikës, teknikës që ju lejon të stimuloni grupe specifike të neuroneve në trurin e kafshëve të studiuara si model në neuroshkencë.
NJË NXITJE PËR PËRPARIM. Ndërkohë, Koch, një neuroshkencëtar kompjuterik që drejton Institutin Allen për Shkencën e Trurit në Seattle, Washington dhe Chalmers, bashkëdrejtor i Qendrës për Mendjen, Trurin dhe Ndërgjegjen në Universitetin e Nju-Jorkut, kanë krijuar një bashkëpunim shkencor të mbështetur nga Templeton World. Fondacioni Bamirës që ka për detyrë të frymëzojë studiues nga e gjithë bota për të bashkëpunuar dhe për të testuar teoritë mbizotëruese rreth origjinës së vetëdijes, duke përshpejtuar kërkimet në këtë fushë.
Ideja është të krijohen eksperimente “konkurruese” për të testuar hipoteza të ndryshme dhe për të inkurajuar studiuesit rivalë që të bashkëpunojnë në hartimin e studimeve të tyre përkatëse, duke punuar kështu drejt një qëllimi të përbashkët.
DY MODELE TË PËRHAPURA. Në takimin e fundit, u sollën rezultatet, ende të pabotuara, të një eksperimenti të tillë, në të cilin morën pjesë gjashtë laboratorë të pavarur, përfshirë ato të Koch dhe Chalmers.
Në tryezë janë dy hipoteza: teoria e informacionit të integruar (Integrated Information Theory, IIT) dhe teoria e hapësirës globale të punës (GNWT).
Siç shpjegohet në Nature, sipas IIT vetëdija do të ishte një “strukturë” e qëndrueshme e trurit, e formuar nga një lloj specifik i lidhjes nervore aktive për sa kohë që një përvojë e caktuar, siç është shikimi i një imazhi, është në vazhdim. Kjo strukturë do të lokalizohej në zonën e pasme të korteksit cerebral.
Përkundër kësaj, GNWT sugjeron që vetëdija shfaqet kur informacioni transmetohet në disa zona të trurit përmes një qarku neuronesh të ndërlidhur. Transmetimi i informacionit do të bëhej në fillim dhe në fund të përvojës dhe do të përfshinte korteksin paraballor, në pjesën e përparme të trurit.
NUK KA FITUES TË VËRTETË. Rezultatet e eksperimenteve nuk lejojnë të konfirmohet me siguri asnjë nga dy hipotezat, megjithëse IIT doli pak më mirë. Testet duket se pranojnë ekzistencën e “strukturës” të teorizuar, pasi zonat e korteksit të pasmë tregojnë në të vërtetë se ato përmbajnë informacion në mënyrë të qëndrueshme, por nuk u gjet asnjë provë e sinkronizimit midis zonave të trurit të hipotezuara në model.
Sa i përket GNWT-së, është parë se disa, por jo të gjitha, aspekte të ndërgjegjes mund të lidhen me korteksin paraballor. Dhe ka vërtet një transmetim informacioni në fillim të një përvoje, por jo në fund siç ishte parashikuar. Prandaj, të dyja modelet duhet të rimendohen në dritën e asaj që ka dalë dhe asnjëri nuk del tërësisht triumfues: mbetet shumë për t’u hetuar.
TAKOHEMI PAS 25 VITESH… Me shumë sportivitet, Koch e pagoi bastin e mikut të tij me një kuti verë të mirë portugeze. Por si një optimist i pashërueshëm ai rilançoi: “Dyfishim”, tha ai. “Njëzet e pesë vjet nga tani është realiste, sepse teknikat po përmirësohen dhe nuk mund të pres shumë më gjatë se kaq, duke pasur parasysh moshën time”.
