Përveç Bob Dylanit dhe Kazuo Ishiguros, është një provë bindëse që reagimi i shumicës së njerëzve ndaj fituesve të çmimit Nobel për letërsinë këtë shekull të jetë: kush është ai?, shkruan Melanie McDonagh për revistën e famshme ”The Spectator”.
Ndoshta më i fundit, Jon Fosse, është një përjashtim, por shumica e fituesve nuk i qëndrojnë vërtet peshës së çmimit.
Annie Emaux? Abdulrazak Gurnah? Louise Gluck? Është e vështirë të shmanget përshtypja se anëtarët e jurisë u ndikuan nga konsideratat etno-gjinore dhe jo nga merita e plotë letrare gjatë gjithë jetës.
Këtë javë vdiq një njeri që me të vërtetë e meritonte çmimin për të cilin u nominua 15 herë, e donte vërtet dhe që nuk e mori kurrë: Ismail Kadare!.
88-vjeçari mund të jetë i panjohur për shumicën e britanikëve, por kjo tregon më shumë për izolimin e kulturës letrare britanike sesa meritat e tij.
Ai ishte i vërtetë, një romancier që krijoi diçka unike; një lloj simbolizmi alegorik që kalon në kohë për të thënë diçka për të vërtetat e përjetshme të despotizmit dhe lirisë duke treguar një histori për një periudhë dhe vend tjetër.
Kadare ishte pa diskutim shqiptar, pa diskutim një shkrimtar kombëtar, por si të gjithë shkrimtarët e mëdhenj ai ishte i rrënjosur në një vend të caktuar dhe i kuptueshëm botërisht.
”Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, romani i tij dramatik, fliste për një gjeneral italian që kërkonte nëpër Shqipëri eshtrat e ushtarëve italianë që vdiqën atje gjatë pushtimit italian dhe që kishte të bënte me të gjitha luftërat.
Në një farë mënyre, fryma e qytetit të tij të lindjes, Gjirokastrës, përshkon shumë prej rrëfimeve të tij. ”Ura me tre harqe” ishte kronika e një murgu të shekullit XIV, i cili dokumentoi përpjekjen e dënuar për të ndërtuar një urë mbi një shtrirje lumi të quajtur Ujërat e Liga, e cila do të shkatërrojë sistemin e vjetër të varkave dhe gomoneve; një metaforë për Ballkanin modern si dhe të vjetrin.
”Pallati i Ëndrrave” është historia e një djali, puna e të cilit në burokracinë osmane ishte të interpretonte ëndrrat e nënshtetasve të Sulltanit, por ka disa ëndrra që kërcënojnë stabilitetin e shtetit dhe janë të rrezikshme. Metafora është e qartë, por kurrë, më duket, e rëndë.
Hijet e Kafkës? Unë kështu mendoj.
Kadare kaloi kohë në Moskë para ndarjes midis sovjetikëve dhe Shqipërisë dhe kjo ushqehej edhe në punën e tij. Libri i fundit ishte “Kukulla”, një rrëfim i jetës së nënës së tij dhe një përshkrim mëse realist i atij brezi të grave shqiptare.
Kadare u kritikua se ishte ai që nuk ishte, një shkrimtar politik disident. Ai kërkoi azil në Francë pas vdekjes së diktatorit Enver Hoxha mbi bazën se jeta e tij ishte në rrezik nga regjimi që pasoi dhe ky pohim duket krejtësisht i besueshëm.
Megjithatë, nën Hoxhën, ai shkroi nën radar dhe në metaforë sesa me kritikë të drejtpërdrejtë ndaj regjimit; duke pasur parasysh natyrën e tmerrshme të asaj diktature, më duket një kurs i arsyeshëm.
E takova disa vite më parë në Paris, ku shteti francez, duke pasur një respekt të sinqertë për kulturën, i kishte dhënë këtij mërgimi letrar dhe gruas së tij një banesë të bukur pranë bulevardit ”St Michel”. Ai ishte mikpritës dhe i hapur. Kishte disa gjëra që më goditën gjatë bisedës sonë. Ai kishte jetuar në të njëjtën rrugë në Gjirokastër ku ishte rritur Enver Hoxha. Kur e pyeta se kur i shkoi mendja se Hoxha do të ishte një lajm shumë i keq, ai tha thjesht se gjyshja e tij nuk kishte kohë për Hoxhatët.
“Jo një familje e mirë”, tha ajo me përbuzje. Dhe kështu doli.
Kadareja ishte më i hapur në pikëpamjet e tij për diktatorin jashtë Shqipërisë sesa brenda saj, por kujtoi se kur takoi të venë e Enverit, Nexhmije Hoxhën, Elena Çausheskun e Shqipërisë, në Paris, ajo i tha “nuk ishe i sinqertë me ne”.
Ai i tregoi kyçin e këmbës.
”A do të ishe e sinqertë me një gjarpër?”, e kishte pyetur ai.
Me fjalë të tjera, a do të thoshit atë që mendonit nëse kjo do të thoshte se do të goditeshe?
E pyeta për anëtarësimin e Shqipërisë në Bashkimin Evropian dhe ai u mërzit.
“Shqipëria është në Evropë”, tha ai prerë duke kanalizuar në mënyrë të pandërgjegjshme pikëpamjen e Brexit se Evropa nuk do të thotë BE.
Ai nuk e pëlqente Islamin dhe ishte veçanërisht armiqësor ndaj ndikimit turk në Ballkan, atij bashkëkohor dhe historik. Mos harroni, osmanizmi nuk është një çështje antike këto ditë, është preokupimi i presidentit turk Erdogan, i cili e përfytyron mjaft Turqinë si një rimishërim të Perandorisë Osmane, i kompletuar me ekspansionizmin islamik.
Ajo që ai tha në një intervistë diku tjetër ia vlen ta marrim parasysh: “Kam krijuar një grup veprash letrare gjatë kohës së dy sistemeve politike diametralisht të kundërta: një tirani që zgjati 35 vjet dhe 20 vjet liri. Në të dyja rastet, ajo që mund të shkatërrojë letërsinë është e njëjta: autocensura”.
Kjo rezonon apo jo?
Kadare ishte një njeri i zëshëm dhe veprat e tij do të vazhdojnë të jetojnë.
Pra, është më tepër për budallallëkun e jurisë së çmimeve Nobel që e anashkaluan vit pas viti të vetmin shkrimtar evropian që e meritonte vërtet çmimin.
Ai e donte atë dhe qeshi miqësisht kur thashë se mund të vinte vitin e ardhshëm.
Isha gabim.
Nëse Kadare e meritonte çmimin Nobel, përkthyesi i tij në anglisht, John Hodgson, meriton një çmim të tijin për shkëlqimin e tij që e bëri Kadarenë kaq të arritshëm për anglishtfolësit; në frëngjisht ekuivalenti i tij ishte Jusuf Vrioni. Përkthyesi është xhami përmes së cilës shkëlqen një autor në një gjuhë tjetër; nëse është bërë mirë, nuk e vëreni; nëse është bërë keq, po. Përkthimet e tij ishin të mrekullueshme.
