Nga Christopher R. Hill*
Në prill të vitit 1991, unë shoqërova presidentin e sapozgjedhur polak Les Valesa në një udhëtim në Bregun Perëndimor. Vizita përfshinte një takim me presidentin e mëparshëm Ronald Reagan në bibliotekën e tij presidenciale, e cila ishte ende duke u ndërtuar. Të dy burrat qeshën dhe bënë shaka gjatë darkës, me Valesën që luante rolin e skeptikut për ditën e përfundimit të bibliotekës presidenciale, ndërsa ai bluante në mendje izolatorët elektrikë që vareshin të ekspozuara nga tavani dhe telat elektrikë të palidhur të dalë nga muret. Një copë e Murit të Berlinit qëndronte në tokë dhe fotografët u kërkuan të dy burrave të bënin sikur po e shtynin atë. Unë qëndrova nga pas të shihja këtë skenë të çuditshme, por e gjeta veten duke miratuar me kokë, duke kuptuar që kishte diçka shumë reale në atë që unë po shihja. Por nga viti 1991 kishte marrë fund. Europa Lindore, tashmë e riquajtur nga shumë njerëz Europa Qendrore për të theksuar faktin që republikat perëndimore të Bashkimit Sovjetik po fillonin vetë të ndryshonin, u bë pasive, ndoshta më interesante të punoje me të krahasuar me vendet e Beneluksit, por gjithnjë e më e ngjashme.
Adrenalina e verës së 1989 më së fundi po binte dhe duke pritur caktimin e një detyre jashtë vendit po shihja për një vend që, ashtu si Polonia në vitet 1980, po fillonte të trazohej. Ai vend ishte Shqipëria. Një nga problemet e pranimit të një detyre në një vend si Shqipëria ishte sesa e pakuptueshme ishte kjo për njerëzit jashtë shërbimit. “Çfarë gabimi bëre?” ishte një reagim i zakonshëm, vetëm gjysmë-shaka. Por unë nuk doja të humbisja mundësinë për të hapur një vend pune që ishte mbyllur qysh nga 1946, kur Shqipëria u bë Koreja e Veriut e Europës. E vulosur nga pjesa tjetër e kontinentit për 45 vjet, ajo kishte rrëshqitur në një epokë të errët dhe u bë një vend që koha e kishte harruar. Një diktaturë brutale e kishte mbajtur atë jashtë Europës dhe jashtë syve të mendjes.
Mbërrita në aeroport duke mbajtur dy valixhe që kishin brenda MRE-s (ushqime, të gatshme (ose jo) për t’u ngrënë) dhe një dyshek kampingu. Zyrtarë nga Ministria e Punëve të Jashtme të Shqipërisë më takuan në krah të avionit, ndërsa një karrocë e tërhequr nga një traktor i ndryshkur mblidhte valixhet nga avioni dhe më çuan me makinë tek “ambasada” jonë, e cila ndodhej në dhomën 215 të Hotel Dajtit. Mua më dhanë dhomën 216. “Rezidenca”.
Isha vetëm atë natë, po ashtu siç isha shumë net të tjera më pas. Më duhej të njihja vendin tim të ri të punës, të mësoja se si të komunikoja me Uashingtonin me telefona dhe fakse që nuk i zihej besë, të punësoja shqiptarë për të na ndihmuar që të ndërtonim rrjetin dhe së bashku filluam të krijojmë një ambasadë.
Ne kishim një godinë ambasade dhe kompleks, të ndërtuar në vitin 1931, të cilën ua kishim dorëzuar francezëve në 1946 dhe më vonë italianëve për mirëmbajtje, dhe kishim lajmëruar qiramarrësit tanë italianë që ne do të vendoseshim aty në 1 tetor 1991. Brenda një jave pas arritjes sime, unë mora një telefonatë nga Nënë Tereza, e cila ashtu siç nuk dihej prej shumë njerëzve, ishte shqiptare etnike dhe po kalonte verën duke krijuar jetimore dhe një shërbim mjekësor në Tiranë. Ajo pyeti nëse do ta takoja atë në zyrën e saj. Unë ula telefonin dhe pyeta asistentët tanë nëse ishte e mundur që unë po flisja me të vërtetë me Nënë Terezën apo që ishte dikush tjetër me atë emër dhe pozicion në Tiranë. Unë kisha mësuar që të mos habitesha prej asgjëje atje.
E takova atë në një dhomë pritjeje të vilës që ajo po përdorte për klinikën e saj me asistentin e saj nga Nju Jork. Nënë Tereza foli me butësi, por drejtpërdrejt. Ajo më falënderoi për ndihmën ushqimore nga Agjencia e Shteteve të Bashkuara për Zhvillimin Ndërkombëtar (USAID) që do t’u jepej jetimoreve. Ajo kërkoi ndjesë që nuk kishte plotësuar të gjithë formularët, duke shpjeguar që mungesa e vëmendjes e saj kryesore në të vërtetë kishte ardhur nga lart, ndërsa me humor ngriti gishtin lart në ajër. Ajo pyeti nëse, kur ne ta merrnim përsëri ambasadën nga italianët, do të ishte e mundur të vazhdonim të depozitonim ilaçe për klinikën e saj. Unë nuk do të isha personi i parë në botë që do t’i thosha ‘jo’ Nënë Terezës, kështu që pranova menjëherë. Asistenti i saj më ndërpreu për të pyetur nëse ne do të ndërtonim një derë të re nga mbrapa kompleksit. “Ne do të flasim për këtë gjë”, iu përgjigja.
Më pas unë e pyeta Nënë Terezën nëse ajo mund të më bënte një favor, të shkonte te një nga avionët tanë transportues që sillte ushqim për shqiptarët dhe personalisht të pranonte një paletë me ushqime të ëmbla për jetimoren e saj. Ajo pranoi.
Mëngjesin tjetër shkova në aeroport te C-141, një aeroplan i madh me katër motorë, kargoja e të cilit po shkarkohej. I shpjegova shefit të ekuipazhit, që e kishte bazën në Mc Guire Air Force në Nju Xhersi se do të priste një VIP. Pak minuta më pas, një xhip i vogël i bardhë ndaloi tek avioni. Ekuipazhi i avionit ndaloi punët që ishin duke bërë dhe vështruan ngultas me mosbesim, ndërsa Nënë Tereza, e ulur përkrah shoferit, zbriti me ngadalë nga mjeti dhe iu afrua aeroplanit. Të gjithë anëtarët e ekuipazhit u ulën në gjunjë në prani të saj. Ajo eci mes tyre, duke i dhënë secilit medaljone të vogla me Virgjëreshën Mari. Pilotja, një grua picërrake me kostum fluturimi, më flokë të kuq të lidhur topuz i shtrënguar, e ftoi atë në bord. Nënë Tereza ngjiti me ngadalë tre ose katër shkallët e avionit dhe duke hyrë në avion, vështroi pjesën shumë të madhe të kargos duke i thënë pilotit: “Ky avion është shumë i madh për të fluturuar”. Piloti e siguroi atë që nuk ishte kështu, kurse Nënë Tereza tha, “Megjithatë, unë do ta them një lutje”. Ajo qëndroi në hyrje, bashkoi duart dhe u lut në qetësi. Ne të tjerët, megjithëse më pak anksiozë për aftësitë e avionit, bëmë të njëjtën gjë.
Duke mos e përjetuar më parë një gjë të tillë në jetën time, dhe i shqetësuar nëse dikush do të më besonte që kishte ndodhur ky moment i jashtëzakonshëm ku shumë prej nesh ishin pothuajse të lotuar, unë me ngadalë u prapësova nga hyrja dhe shkrepa një foto nga jashtë. Fotoja e Nënë Terezës me siluetën e saj në hyrje të avionit MAC do të kalonte më pas nga unë tek asistent- administratorja e USAID, Carol Adelman, në zyrën e kryeshefit, Colin Powell dhe te shumë zyra e vende publike në Komandën Ajrore Ushtarake. Simbolizonte në 1991-shin një moment më të butë e optimist për SHBA-në, kur dukej se nuk kishte fund për kapacitetin e vendit tonë për t’ia dalë me sukses sfidave.
Atë çka unë po bëja në Tiranë, Shqipëri, po e bënin shumë kolegë në regjionet e gjera të ish-Bashkimit Sovjetik, që tashmë po ndaheshin në shtete të reja të pavarura. Që nga 1990 deri në 1992 ishin krijuar më shumë se një duzinë ambasadash të reja në vende ku virtualisht nuk kishte infrastrukturë, megjithëse shkuarja në këto vende të sapokrijuara, me linjat e tyre ajrore kombëtare të sapokrijuara mund të ishte aventurë që të jepet një herë në jetë. Duke përdorur një klishe të lodhur të kohëve të fundit, do të quhej “shtysë civile”. Por Shërbimi me Jashtë ia doli. Ne gjetëm njerëz, të cilët ishin të përgatitur për të shkuar në këto vende, edhe pa familjet e tyre në raste të shumta dhe pa ndonjë komfort të krijuar.
Tirana kishte dy restorante plus një të ballkonit të pasmë të Hotel Dajtit. Të dilje për darkë në Tiranë ishte atëherë aventurë kulinarie, dimensionet e së cilës ndonjëherë nuk njiheshin deri në mes të natës. Disa kolegë u bashkuan me ne, ndërsa javët rrokulliseshin, por shoqëria e vërtetë ishte në faktin që ajo çfarë mund të ishte unike për mua ishte tipike për Shërbimin me Jashtë. Neve na u desh t’i njihnim shqiptarët, një për një, në atë mënyrë si vepron një diplomat i mirë. Gjithmonë ka lidhje me marrëdhëniet, jo me transaksionet.
Vizita ime e parë me Zëvendëskryeministrin Gramoz Pashko u pasua shpejt me një ftesë në shtëpinë e tij të vogël. Ai dhe bashkëshortja e tij Mimoza më mirëpritën me gjithë çfarë kishin, përfshi një shishe uiski. Aty erdhi dhe vëllai i Mimozës, ministri i ri i Financave në qeverinë e tranzicionit, Genc Ruli. Ata më pyetën për Amerikën, por kryesisht më treguan për Shqipërinë dhe më bënë të ndihesha komfort edhe duke qenë kaq larg nga shtëpia ime.
Një çast Gramozi mori një kasetë muzikore nga rafti dhe përpara se ta fuste në kasetofonin me bokse çjerrëse me tingull buçitës më pyeti: “A të pëlqen Dire Straits?” “Është i preferuari im”, iu përgjigja. Ne kishim përkthyes Kestrina Budina dhe Andi Dervishi, të cilët ishin punësuar disa muaj përpara nga personeli im i përkohshëm i verës që kishim në Tiranë, dhe një oficer konsullor FSO të quajtur Bill Ryerson. Bill vendosi standardin amerikan për përkushtimin e thellë dhe pasionant për Shqipërinë, madje edhe të mësonte gjuhën në kohën e tij të lirë. Përkatësisht, për arsye se nuk kishte asnjë person tjetër kohët e fundit aq të kualifikuar, ai u bë ambasadori ynë i parë. Unë u bëra numri dy i tij, domethënë zëvendësshefi i misionit, i ngarkuar për të drejtuar brendësinë e ambasadës, ndërsa ambasadori performonte në ambientet jetësore. Gjeta një mësues gjuhe, profesor Ukë Buçpapaj, që nisi të më mësonte shqipen e mbijetesës.
Ndërkohë punësova shumë punëtorë dite për të ndihmuar në riparimin e ambasadës, shqiptarë të cilët ia kishin dalë në njëfarë mënyre të mësonin disi anglisht nga ndonjë burim dhe që mund të ishin të dobishëm ndërkohë që ne u zhvendosëm në atë që mund të ishte mbeturinat e skeletit të ambasadës sonë, të ndërtuar në 1931 dhe të braktisur në 1946. Njëri prej tyre ishte Toni Muço, i cili u shfaq te hyrja në ditën që ne lëvizëm për tek ambasada jonë e vjetër dhe më tha: “Kam nevojë për punë. Do të bëj gjithçka. Punoj shumë. Unë shok i mirë me Chris Hill”. “Zbavitëse”, i thashë, “ai kurrë nuk të ka përmendur ty tek unë”. E pëlqeva në çast, e ftova të bashkohej dhe e vura në punë. (Toni më vonë u ngrit në detyrë dhe u bë kryetar i forcave tona të gardës në vend.)
Grupe të vogla të ekspertëve të qeverisë amerikane për ndihmën ekonomike, punonjës të ndihmës humanitare dhe kontraktorë të tjerë erdhën në ambasadë. Ata siguruan mjaft ndihmë ndaj kësaj demokracie të vogël që sapo kishte marrë krahë, ndonëse ndryshe nga Iraku më vonë, këtu kontraktorët kurrë nuk e dominuan jetën e ambasadës. Ne i ndihmuan shqiptarët të privatizonin sektorin bujqësor. Ne kishim njerëz që punonin në ministritë e tyre të financës, tregtinë me jashtë, energjetikën dhe shpërndarjen e ushqimit. Departamenti amerikan i tregtisë dërgoi një grup të kryesuar nga një ekspert tregtar sezonal, Jay Burgess, me të cilin unë kisha punuar më parë. Instituti Ndërkombëtar Republikan, i udhëhequr nga M. C. Andrews, njeri dinamik nga Carolina e Veriut dhe Tom Melia nga Instituti Kombëtar Demokratik siguruan ndihmë teknike për partitë politike. Gjithashtu, një gjykatës senior i dalluar por plotësisht me këmbë në tokë nga trupa e gjyqtarëve federale në Manhattan, gjykatësi Robert Sweet, ndihmoi sistemin gjyqësor shqiptar. Ai ndihmoi në futjen e një koncepti krejt të ri të “kodit të procedurave”. Gjykatat shqiptare ishin ndeshur aty këtu sentenca me vdekje dhe terma të gjatë për gjithëpërfshirësen “agjitacion dhe propagandë”, por kodi i ri mund të ishte pjesa qendrore e një vendi të ri të bazuar në rregulla juridikë. Gruaja me staturë e gjykatësit Sweet, Adele, më parë botuese gazetash me një sens të mprehtë politik e shoqëronte të shoqin dhe ne e vinim edhe atë në punë, të këshillonte kanalet e medias shqiptare që po lindte. Ne nuk po eksperimentonim, apo po i përdornim shqiptarët si laborator, sepse pothuajse gjithçka që po bënim në Shqipëri po bëhej diku tjetër në shtetet e reja të pavarura të periudhës së post-Luftës së Ftohtë.
Në Shqipëri, USAID dha fonde edhe për një projekt tjetër. Diktatura shqiptare kishte krijuar një sistem pune të detyrueshme në kampe të vendosura në disa nga zonat më të humbura në këtë vend të veçuar. Njerëzit e dërguar në burg kaluan dekada në këto ferma burgje, po ashtu siç bënë edhe familjet e tyre, të cilët ishin dëbuar nga apartamentet e tyre meqenëse kishin pasur “biografi të keqe” (kontributi shqiptar në fjalorin e diktaturave komuniste të shekullit të njëzetë). Ata jetonin në këto baraka rurale pa shkolla apo facilitete të tjera që do t’u duheshin atyre për të jetuar në një shtet modern. Ishte e vështirë t’u shpjegohej vizitorëve amerikanë një mizori e tillë sistemike. Kur na vizitoi zëvendëssekretari i thesarit John Robson, i kërkova ndihmësit tonë shqiptar të krijonte një grup me ish të burgosur politikë, të cilët kishin vuajtur burgimin e brendshëm në sistemin e detyruar “Na duhen së paku 15 prej tyre”, i thashë Kestrinës. “Nuk ka problem”, u përgjigj ajo. “Dhe do të më pëlqente që secili të ketë qenë në burg për 20 vjet për të treguar kohështrirjen e çështjes”. “Pa problem”, u përgjigj ajo, duke ngritur supet me thjeshtësinë e plotësimit të një kërkese.
Grupi i Kestrinës i 20 ish-të burgosurve politikë të cilët kishin qenë 20 vite secili u takua me Robson në një dhomë të vogël në ambasadë. Më i vjetri ishte Osman Kazazi, i cili kishte qenë i syrgjynosur brenda burgut për 46 vjet dhe tashmë ishte 87 vjeç. Robson i dëgjoi të gjithë ata duke treguar historitë e jetës së tyre të tmerrshme. “Ne të gjithë duhet të mendojmë për të ardhmen” e mbylli Robson, ndërsa Kazazi tundi kokën me miratim, megjithëse disi konfuz. Zëvendësadministratorja e USAID Carol Adelman më pas krijoi një program trajnimi për viktimat dhe veçanërisht familjet e tyre, duke i mësuar ata të menaxhonin hotelet që ne ishim të sigurt që do të krijoheshin. Me Robson i cili shërbente si mbulesë kryesore burokratike, Adelam i qartësoi burokracisë së pavolitshme të USAID (dhe ndoshta duke pasur në mend Kazazin e moshuar) që ne nuk kishim shumë kohë. Ne duhet ta kryenim këtë tani. Për muaj dhe vite, një vend sistemi i të cilit ishte bazuar te terrori po transformohej, pjesërisht falë ndihmës amerikane, në një vend që mund të fillonte të jetonte dhe merrte frymë. Në një pjesë të Europës ku retë e luftës po mblidheshin shpejt, pavarësisht parashikimit të një kohe me diell dhe të ngrohtë të post-Luftës së Ftohtë, Shqipëria ia doli të qëndronte larg telasheve. Ajo u kthye në rrugën e duhur me pak ndihmë të huaj, por me mbështetje të konsiderueshme nga Shtetet e Bashkuara.
*Pjesë nga libri “Pararojë: Jeta në vijën e frontit të diplomacisë amerikane”
