Si është e mundur që një kurrikulum zyrtar letrar të fshijë pothuajse tërësisht veprat e një grupi shkrimtaresh të afta, aq sa mund t’i cilësosh edhe të frikshme? Në një ese Barbara Halla, kryeredaktore e gazetës “Asymptot” parashtron çështjen e sistemit arsimor, në bazë të punës së gjerë të shkrimtareve shqiptarë.
Mund të bëj një listë të gjatë të ankesave të mia për sistemin arsimor shqiptar, sidomos në aspektin letrar. Në katër vjet të shkollës së mesme, më caktuan rreth tetëdhjetë libra për të lexuar, që përfshinin literaturën perëndimore nga antikiteti duke filluar me autorë si Shekspiri, Hygo, Heminguej dhe Markez. Unë jam diplomuar në vitin 2011 dhe tetë vjet lista e përzgjedhur nga Ministria e Arsimit nuk duhet të ketë ndryshuar shumë, gjë që mbetët ende e diskutueshme. Ndërkohë që jam mirënjohëse për arsimin tim për sa i përket aspektit letrar, pasi me kalimin e viteve jam bërë shumë e vetëdijshme për të metat që kishte. Me e egra është heqja e plotë e shkrimtareve gra, veçanërisht grave shqiptare. Gjatë një vitit të tërë i’u kushtova letërsisë shqiptare, duke lexuar dhjetëra libra, por përfundova studimet dhe u diplomova pa dëgjuar emrin e një shkrimtareje të vetme shqiptare. Ishte pothuajse sikur të mos ekzistonin. Gratë shqiptare, kanë shkruar dhe vazhdojnë ta bëjnë, edhe pse studentët shqiptarë rrallë flasin për emrat e tyre.
Dhe fshirja e tyre e vazhdueshme nga kurrikulat shkollore është e padrejtë. Pjesa më e madhe e edukimit tonë letrar zhvillohet në klasa dhe heqja e shkrimeve të grave shqiptare nga kurrikulat, përfundimisht nënkupton që ata i konsiderojnë disi të padenja dhe i fshijnë nga kujtesa jonë kolektive. Ky fenomen nuk është i gjendur thjesht në letërsi, por në edhe në idenë e të gjithëve se çfarë do të thotë të jesh femër në Shqipëri. Megjithëse kërkimet e mia filluan me një shqetësim të lokalizuar, rezulton se përgjigjja në të qëndron në modelet e fshirjes dhe zhdukjes së zërave të grave që nuk janë specifike për Shqipërinë, por që thjesht i kemi adoptuar nga kulturat përtej tonave tona. Vetëm në mesin e shekullit të nëntëmbëdhjetë që një vetëdije letrare kombëtare filloi të lulëzonte me shpalosjen e Rilindjes Kombëtare, e cila synonte të bashkonte të gjithë shqiptarët kundër shtypjes osmane nëpërmjet një gjuhe dhe kulturë të përbashkët. Dhe në shekullin e nëntëmbëdhjetë ne shohim praninë e grave në letrat shqipe, edhe pse kontributet e tyre të para janë kryesisht akademike. Do të duhet të presim deri në vitet 1930, për botimin e veprës së parë letrare nga një grua shqiptare.
Më 28 nëntor 1935, në faqet e gazetës “Populli” u shfaq një poemë “Vala gënjeshtare” nën pseudonimin “Kolombia”, një tregues i qartë se një femër i kishte shkruar këto vargje. Megjithatë, spekulimet dhe skepticizmi ishin të shumtë. Poema u mirëprit në qarqet letrare, por shumë njerëz e hodhën poshtë idenë se një grua mund të kishte botuar poezi me vlerë. Në të vërtetë, shënimi pasues për poezinë shkruante se “megjithëse shkrimtari paraqitet si grua, nuk do të ishte një surprizë nëse mësonim se fshihej një mashkull pas këtij pseudonimi”. Disa vjet më vonë, doli që autorja e poemës ishte Selfixhe Ciu. Ajo kishte qenë vetëm shtatëmbëdhjetë vjeç kur u botua poema e saj e parë dhe vazhdoi të shkruante poezi, ese dhe rishikime për shumë gazeta dhe revista të tjera para dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ciu nuk ishte vetëm një shkrimtare. Ajo luftoi për të drejtën e grave për të ndarë burrat e tyre dhe deklaroi se “lindja e një gruaje nuk është fatkeqësi”, një deklaratë revolucionare, në një vend ku lindja e një vajze trajtohen si diçka e ngjashme me tragjedinë. Për më tepër, me Ciun filloi një epokë e artë e shkrimtareve gra, edhe pse shumica punuan ekskluzivisht në gazetari, si Ollga Plumbi, Afërdita Asllani dhe Mira Vangjeli Prela, të cilat shpesh shkruanin nën pseudonime. Në 1937, Nexhmije Zaimi, një shkrimtare shqiptare që jetonte në SHBA, botoi biografinë e saj “Girl of Eagle”, autobiografia e një Vajze Shqiptare. Deri në botimin e librit, disa gazetarë shqiptarë mendonin se ajo nuk ishte gjë tjetër veçse “fantazia e një gazetari amerikan që përpiqej të reklamonte romanin e tij të ardhshëm”. Por pas kësaj shkrimtarja më e njohur e grave shqiptare janë Musine Kokalari. Ajo ishte një mike fëmijërie me Selfixhe Ciun dhe mungesa e saj në historinë letrare shqiptare është ndoshta padrejtësia më e madhe. Në rininë e saj, Kokalari ishte shkrimtare, dijetare dhe politikane. Ajo mori doktoraturën në letërsi në universitetin e La Sapienza në Romë, ku studioi poezinë e Naim Frashërit, figurës më të njohur të Rilindjes Shqiptare. Kokalari u kthye në Shqipëri në vitin 1941 dhe në tre vitet e ardhshme publikoi tre koleksione tregimesh: “Siç me thotë nënua plakë”, “Rreth vatrës” dhe “Sa u tund jeta” . Shkruar në dialektin e saj lokal dhe të frymëzuar nga folklori dhe historia e Gjirokastrës, rëndësia e shkrimit të Kokalarit është e dyfishtë. Historitë e saj janë ndër pamjet e pakta që kemi për jetën e grave të asaj kohe dhe shërbejnë gjithashtu si një përfaqësim i parë i trashëgimisë etnografike të Shqipërisë juglindore. Gjithashtu, midis viteve 1943 dhe 1944, ajo ishte themeluese e Partisë Social Demokrate dhe drejtonte një gazetën, Zëri i Lirisë. Për fat të keq, aktivizimi politik e çoi drejt vdekjes.
Me fundin e Luftës së Dytë Botërore dhe me ardhjen e regjimit komunist, ishte dhe fundi i saj, pasi Enver Hoxha dhe qeveria e tij e internuan dhe ekzekutuan një numër figurash të mëdha letrare. Sidomos në shënjestër ishin shkrimtaret si Ciu dhe Kokalari të cilat kishin studiuar jashtë vendit dhe idetë e tyre u konsideruan të rrezikshme për regjimin. Selfixhe Ciu dhe burri i saj u internuan dy herë, një herë në vitin 1947 dhe pastaj përsëri në vitin 1966. Gazetarët të tjerë u tërhoqën dhe iu kthyen bankave të shkollës për të dhënë mësim. Musine Kokalari u arrestua dhe kaloi tetëmbëdhjetë vjet burg në Burrel dhe pjesën tjetër të jetës së saj në internim në qytetin verior të Rrëshenit, ku punonte kryesisht si pastruese rrugësh. Ajo vdiq në vitin 1983 nga kanceri i gjirit. Unë kam esenë time në historinë e Ciut dhe Kokalarit, për të treguar se shkrimtare gra kanë ekzistuar dhe kanë kontribuar në letërsinë shqipe, por këto dy figura nuk janë të vetmet, puna e të cilëve është shtypur. Ky fenomen shtrihet tek të gjitha gratë shqiptare që kanë shkruar dhe vazhdojnë të shkruajnë në të tashmen. Helena Kadare, për shembull, ishte gruaja e parë shqiptare që publikoi një roman të plotë të quajtur “Një lindje e vështirë” në vitin 1970, por ndërsa romanet e shumta të Ismail Kadaresë janë diskutuar dhe botuar, shumica e studentëve shqiptarë nuk e dinë se edhe gruaja e tij është një shkrimtare e mirënjohur. Romanet e Diana Çulit janë një portret intim i jetës së përditshme nën komunizëm, të cilat nuk bien në grackën e realizmit socialist, por romanet e saj rrallëherë janë përfolur. Një fat të ngjashëm kanë edhe shkrimtaret si Elvira Dones dhe Flutura Açka, të cilët në anën tjetër kanë përshkruar jetën e refugjatëve shqiptarë jashtë vendit në gjithë kompleksitetin e tyre. Akademikët e përqendruar në letërsinë shqipe vlerësojnë poezinë e tyre, por edhe poetet si Natasha Lako ose Luljeta Lleshanaku mungojnë në kurrikulat shkollore. Çka e shtyn këtë margjinalizim dhe fshirje të shkrimit të grave nga historia letrare shqiptare? Ndoshta kjo ndodh sepse edhe literatura shqiptare vuan nga të njëjta supozime që e kanë çuar shoqërinë shqiptare të nënvlerësojnë ose keqinterpretojnë punën e grave në mbarë botën. Më konkretisht, ne gjejmë në Shqipëri të njëjtin argument për përjashtimin e grave nga letërsia, ato nuk janë mjaft të mira. Në punën e saj themelore “Si të shtypësh shkrimin e grave”, Joanna Russ argumenton se përjashtimi i shkrimeve të grave nga kurrikula nuk interpretohet asnjëherë nga askush. Përkundrazi, ajo është ngulitur në mënyrën se si ne mendojmë për letërsinë në përgjithësi dhe aftësitë e përvojat e grave nuk mjaftojnë.
Shumica e grave shqiptare që kanë botuar shkrimet e tyre kanë qenë vetëm ato që kanë shkruar kryesisht rreth çështjeve që kanë të bëjnë më së shumti me gratë, si amësia, prostitucioni dhe aborti. Ideja e tyre është se për të shkruar rreth hapësirave të brendshme është të shkruash për gjithçka që është private, por pa ndikim apo rëndësi politike. Dhe shpesh, është ajo “politike” që i jep një cilësi heroike shkrimeve të njerëzve. Dhe çfarë është heroike në lidhje me jetën e përditshme shtëpiake kur nuk po luftoni demonët e brendshëm, sistemin politik apo peshën e historisë? Kurrë mos harroni se për shumë gra shqiptare, familja është një hapësirë e terrorit dhe dhunës, çfarë mund të ishte më heroike se sa mbijetesa dhe shkrimi përkundër kësaj? Por, edhe për ata kritikë që mund të pajtohen se shkrimi i grave përbën një rebelim, ky rebelim shihet si një kufizim. Shkrimtari shqiptar Rezart Palluqi deklaron se “gratë shkruajnë për të mbijetuar dhe burrat të triumfojnë”. Sipas Palluqit, përdorimi i shkrimit si mjet mbijetese ka një pasojë të madhe, gratë që shkruajnë për të mbijetuar janë tepër të shqetësuar me dhimbjen e tyre dhe shkrimi bëhet i vetë-absorbuar. Kjo vetë thithje përkeqësohet edhe më tej nga fakti se, në bazë të pozitës së tyre sociale-ekonomike, grave nuk u lejohet të shkruajnë në të njëjtën gjerësi përvojash si meshkujt. Ku po shkon Palluqi me këtë? E pra, përfundimi i tij kryesor është se kufizimet e grave nuk u lejojnë atyre të shkruajnë literaturë që kapërcen kufijtë e gjinisë dhe shpreh eksperienca ose ide universale. Natyrisht, është absurde të largohen përvojat jetësore të gjysmës së popullsisë së botës si “jo universale”, për të parë literaturë të mirë, apo edhe për të argumentuar se gratë janë të paafta për të shkruar tregime gjithëpërfshirëse që nuk “tradhtojnë” gjininë. Kjo nuk ndodh për shkak se burrat janë me të vërtetë të aftë të fshijnë gjininë e tyre nga shkrimet e tyre. Përkundrazi, veprat letrare në Shqipëri dhe në vende të tjera, janë përcaktuar kryesisht nga dhe përvoja pikëpamja mashkullore. Ajo që kemi mësuar të konsiderojmë neutrale apo edhe objektive nuk është me të vërtetë e tillë, por thjesht një mirazh i krijuar nga mijëra vjet leximi kryesisht nga një perspektivë (mashkullore). Përkthyesja dhe shkrimtarja Mira Meksi foli në mënyrë të duhur në një intervistë, kur tha se “shpirti nuk ka seks dhe as gjini, këto përkufizime janë shpikje të bëra nga burrat për të përjashtuar gratë nga literatura dhe për të margjinalizuar shkrimtaret femra”. Dhe unë pajtohem. Është e çoroditur të flitet për një ndjeshmëri “femërore” kundrejt “mashkullit”, sikur të ishte me të vërtetë e mundur të dalloheshin gjëra të tilla me shkrim. Por, ndonëse kjo ide e paqartë e ndjeshmërisë është e rreme, është e vërtetë se përvojat personale e grupeve të ndryshme të njerëzve, janë të ndryshme. Dhe ne kemi nevojë për këto përvoja. Ka pasur përpjekje, në vitet e kaluara, për të ndrequr perceptimin e grave shkrimtare shqiptare dhe për të shpëtuar disa shifra nga harresa. Janë treguar ekspozitat dhe projekte që synojnë t’u mësojnë fëmijëve shqiptarë për shkrimtarët si Musine Kokalari. Por, ato kanë qenë kalimtare. Ajo që nevojitet është një rikrijim i kurrikulës sonë për të përfshirë tregimet e grave që kanë formuar letërsinë shqipe dhe na kanë dhënë një kuptim më të mirë se, çfarë do të thotë të rritemi nën presionet e patriarkatit shqiptar. Në një kohë kur dhuna ndaj grave në Shqipëri është një ngjarje e përditshme, ndoshta mënyra më e mirë për të njohur këto shkrime është përfshirja e shkrimeve të ndryshme nga gratë shqiptare në kurrikulën mësimore.
*Barbara Halla është kryeredaktor e gazetës “Asymptote” dhe shkruan për Shqipërinë. Ajo ndan kohën e saj mes Parisit dhe Tiranës, ku punon si studiuese e pavarur dhe përkthyese nga frëngjishtja, italishtja dhe shqipja. Ajo mbaruar studimet për Histori-Letërsi në Harvard.
