Intervistë me shkrimtarin dhe publicistin Ramiz Kelmendin
Vera Pelaj: Ju gjithë jetën ia keni kushtuar krijimtarisë letrare, në të cilën keni kontribuar jashtëzakonisht shumë. Cilin nga librat tuaj e konsideroni si më të arriturën tuaj?
Ramiz Kelmendi: Shpesh më është bërë kjo pyetje dhe e kam pak të zorshme këtë pyetje të pakëndshme. Pse? Sepse kjo është njësoj si ta pyesësh babain ose nënën se cilin fëmijë e do më shumë. Secili libër i botuar është pjesë e shkëputur nga trupi im, nga emocionet e mia, nga ndjenjat e mia, nga përjetimet e mia…Por, sidoqoftë, në qoftë se duhet të deklarohem, unë kam dy libra që i veçoj nga krejt krijimtaria ime letrare, e cila nuk është e vogël për këto, ta them, 50 – 60 vjet pune letrare, e të mos flas për gazetari. Më të mirin libër si prozë, se ju më thatë dhe dramaturg, por më shumë se dramaturg unë jam prozator, jam tregimtar në radhë të parë, por edhe romancier. Por, nga të gjithë librat, që i kam botuar deri sot, libri me më së paku faqe, por për për mua më i dashuri, është libri “Ahmet Koshutani”, me tregime kryesisht nga Rugova, prej nga e kam origjinën, si nga babai po ashtu edhe nga nëna ime. Babai nga Drelajt, nëna nga Haxhajt e Rugovës dhe unë atë gjak kam. S’andejmi, edhe vëllimi me tregime “Ahmet Koshutani”, edhe romani që po ashtu ka të bëjë me Rugovën, “Heshtja e armëve” ose “Kur kositen livadhet”, radiodramë. Por, do të shtoja edhe këtë: se, si libër që më flen, për të cilin rrah gjoks për veten time, po jo para opinionit, është libri ”Ahmet Koshutani”. Ja që, unë kam edhe një libër tjetër me të cilin, po ashtu, lëvdohem para vetvetes. E kam fjalën për librin “Letra nga Ulqini”, që unë e konsideroj më të parin libër me satira “këtejagardhit”. Satira të rënda politike të botuara një kohë shumë të pakohë, kështu që edhe sot habitem dhe nuk e shpjegoj fare kurajon qytetare, po të kihet parasysh se libri u botua në kohën më të poshtër të serbosllavise, të sundimit gjenocidal serb. Me të folme ulqinake, denigrova tërë politikën antishqiptare serbe në Kosovë dhe në Jugosllavi dhe librin e botova pikërisht në atë kohë dhe në atë sistem. Në qoftë se, si i pari roman satirik në Kosovë, nuk e ka ndonjë peshë, unë them se, gjithsesi, do veçuar dhe po e veçoj dhe në këtë emision. Me çfarë? Jo me rrah gjoksin për vlerat letrare, artistike, sa me kurajon qytetare që guxova, në atë fare kohe, ta trajtoj atë temë dhe të dal para opinionit. Ja që, pata përkrahjen shumë të madhe të – unë e quaj babain tim letrar, por edhe babain e letërsisë shqiptare në Kosovë! – Esad Mekuli, i cili në “Jetën e Re”, më dha zemër, më dha kurajo dhe m’i botoi në vazhdime “Letrat nga Ulqini” dhe pastaj i botoi dhe si libër.
Kam përshtypjen se, më shumë se tema, i hapi rrugën këtij romani emri i madh i Esad Mekulit, i cili ishte figura më e shquar, më e ndritur dhe më e merituat të letrave shqipe. Kishte dhe një kredibilitet, kishte një kapital edhe nga lufta, sepse ishte njeri i angazhuar, sidomos për problemin shqiptar.
Vera Pelaj: Po ta shohim bibliografinë tuaj, është shumë e gjatë, me tituj të ndryshëm. Do të ndalesha te romani “Heshtja e armëve”, të cilin unë e kam lexuar që në shkollën fillore dhe sot e mbaj mend shumë mirë. Këtu ju paraqisni kohën e gjyshërve tanë, kur martesat bëheshin qysh në djep. Personazhet kryesore janë Zoja dhe Sokoli. Paraqisni edhe çështjen e hakmarrjes. Ka mbetur diçka nga ajo traditë në ditët e sotme te shqiptarët?
Ramiz Kelmendi: Edhe në këtë roman kam diçka që më bën të rrah gjoks, po ashtu. Ka një fakt që këtë temë, temën e gjakmarrjes, që e kemi në shqiptarët ndoshta nga plagët që na turpëron, jo vetëm para vetes, por edhe para botës krejt, unë e kam trajtuar rastësisht, pa vetëdije, 20 kokrra vjet para aksionit gjithëkombëtar të pajtimit të gjaqeve. Përkrah Anton Çetës, Mark Krasniqit, Bajram Kelmendit e Azem Shkrelit, kam qenë dhe unë që nga dita e parë e pajtimit të gjaqeve e deri në fund, në vitin 1990. Pra, 20 vjet përpara e botova unë “Heshtja e armëve”, që kishte temë të parë e të fundit, pikërisht temën për të cilën u bë një lëvizje gjithëpopullore për pajtimin e gjaqeve, për faljen e gjaqeve. I pajtuam 1100 gjaqe, që do të thotë 2 mijë e 200 familje shqiptare nuk do të vriteshin më. Pse? Me parullën “Boll po na vret shkjau, mos ta vrasim ne njëri-tjetrin”. Dhe ishin të rinjtë dhe të rejat, kryesisht të dalë nga burgu, që e morën nismë dhe me Anton Çetten, Mark Krasniqin, Bajram Kelmendin e Azem Shkrelin,unë dhe të tjerë, bëmë ç’bëmë, për dy vjet me radhë, mbërritëm edhe deri në Amerikë t’i pajtojmë shqiptarët. Dhe, i pajtuam 1 mijë e 100 gjaqe, d.m.th. 2 mijë e 200 familje. Dhe “Heshtja e armëve”, trajton pikërisht këtë temë. Për arsye se dy fqinj, miq të ngushtë mes vete, të dy zonjat e veta i kanë shtatzëna dhe merren vesh me njëri- tjetrin se, në qofte së mua me lind vajzë e ty djalë, do t’ia japim njëri-tjetrit dhe e kundërta. Dhe, ndodh ajo që ndodh, këta janë të fejuar në djep, por kur rriten, si barinj, rinia nuk pyet, sidomos dashuria nuk pyet për kurrfarë konvencionaliteti ose për zakonet tona, të cilat janë jo rrallë edhe të mbrapshta, vajza dashurohet në një bari, që nuk është i fejuari, dhe bashkë më bariun, që nuk ishte i fejuari i saj në djep, ikin dhe zbresin në Pejë. Unë dhe me këtë zbritjen e tyre në Pejë, në njëfarë dore, kam simbolizuar zbritjen nga jeta rurale, fshatare, jeta malore, bjeshkore, në qytetet. Në civilizim, në qytetërim. Mjerisht, problemi i gjakmarrjes ndër shqiptarë, që e kemi ende plagë, nuk është shuar krejt. Edhe sot kemi njerëz që vriten gjoja për gardh, gjoja për ujë e për mexhë, etj. Aktuale edhe sot, unë e trajtova 20 vjet para këtij aksioni, të cilin unë e identifikova edhe me UÇK-në, kundër sistemit të Millosheviçit dhe të sistemit barbar që ushtroi. Po, shqiptarët na i falën këto gjaqe dhe – përkrah UÇK-së – ky ishte një grusht i madh kundër politikës serbomadhe të Millosheviçit dhe torturave dhe sistemit të tij që ishte komplet gjenocidal. Ishte një luftë tamam si UÇK-ja, me luftë, ne e bëmë me pajtim gjaqesh.
Vera Pelaj: Z. Kelmendi, sa zë vend jeta juaj personale në krijimtarinë tuaj letrare?
Ramiz Kelmendi: Është e pamundur, kushdo që të shkruajë, të mos ketë edhe elemente të jetës së vet. Unë them, vetë fakti që dikush e ka shkruar një temë, e cila nuk ka të bëjë fare me jetën e tij private, është e tij, ka dalë prej duarve të tij, prej kokës së tij. Edhe në shkrimet e mia, unë them se janë mbi 50% tema që i kam jetuar, përjetuar. I kam pasur në ndërgjegjen time, në jetën time. Pse jo? Unë them se çdo autor, njëherit është edhe protagonisti i librave që shkruan.
Vera Pelaj: Ku është letërsia shqipe sot? Ka zëra që thonë se letërsia shqipe është letërsi katundareske!
Ramiz Kelmendi: Jo, jo. Katundareske fare. Për herë të parë po e dëgjoj këtë, por unë kam një tjetër problem, që më shqetëson sa i përket letërsisë sonë. Unë kam thënë disa herë se kurrë për këto 80 vjet të miat, se i kam 60 vjet, pothuaj, që jam i fërkuar ose i qepur për letërsinë, kurrë nuk kemi pasur më shumë libra, nuk kemi pasur më shumë letërsi. Letërsi, po flas si vëllim. Por, është fatkeqësia tjetër përkrah të saj. Kurrë më shumë libra, por njëherit kurrë më pak lexues. Unë bile, kam mbajtur një ditë zie në ditën Ndërkombëtare të Librit. U vesha në të zeza në një emision televiziv dhe mbajta zi atë ditë për librin. Pse? Kemi libra, por shumë pak lexues. Pyetni libërshitësit që shesin para “Grandit” dhe do t’ju thonë: rrimë gjithë ditën në diell e në shi, por edhe libri i ri i Kadaresë duhet të presë muaj të tërë të shiten 10 ose 20 kopje. Pale pastaj një Ramiz Kelmend e një Vera Pelaj?!
Vera Pelaj: A do të thotë se libri sot më shumë mund të shihet si mall sesa si mundësi komunikimi?
Ramiz Kelmendi: Nuk e di. As si mall, as si mundësi komunikimi. Letërsia ka rolin e vet në një shoqëri të kulturuar, në një mjedis të emancipuar. Libri, është e tepërt të flas, se kanë folur me mijëra vetë përpara meje për librin dhe vlerën e tij. Është e tepërt ta prek këtë temë, por, po e them mendimin tim, se te ne ka një varg arsyetimesh me tri palë thonjëza se a është libri mall, a është mjet argëtimi, apo është mjet për ngritjen e emancipimin kulturor të njeriut dhe për ngritjen intelektuale të tij. Këtu te ne, mendoj që problemi kryesor është jo vetëm për librin, por edhe për gazetat tona, nuk është aq punë malli, nuk është madje as se motivohet me mungesën e mjeteve, gjendjes ekonomike që kemi për vajhalli. Është një paradoks që ata që kanë para, pasanikët tonë – nuk lexojnë libra! Kurse ata që e duan librin, që e lexojnë – nuk kanë para. Dhe kjo është fatkeqësia që e pëson libri. Libri e pëson për arsye se ai që mund ta blejë, nuk e blen, sepse nuk ka asnjë interesim. Ai ka interesim vetëm të pasurohet jo me dije, jo me libër, por të pasurohet me para, me kapital. Më një fjalë, për këta që janë dashamirës të librit nuk është libri i lirë, nuk është për t’u lakmuar për nga çmimi, të paktën për nivelin tonë që ka populli jonë këtu edhe matanë gardhit. Kështu që, këtë fenomen e shpjegoj vetëm me një indiferencë të madhe të atyre që mund të lexojnë, e nuk lexojnë, nuk e di si ta shpjegoj. E kam dëgjuar një thënie: Shkruani si ka shkruar Shekspiri, Hemingueji e Kafka, atëherë ju lexojmë! Me fjalë tjera, kur nuk kanë asnjë arsyetim tjetër, kërkojnë edhe nga shkrimtarët fillestarë që të botojnë ndonjë libër në nivelin e Kadaresë, Agollit, ose – për mua! – shkrimtarit sot nga më të lexuarit dhe më të çmuarit – Fatos Kongoli. Por, njeriu shkruan aq sa mundet dhe aq sa di. Varet nga kërshëria e lexuesit për temën n që trajton, ose për librin që është botuar.
Vera Pelaj: Sa jeni i kënaqur me mbështetjen e shtetit ndaj shkrimtarëve?
Ramiz Kelmendi: Shumë i pakënaqur dhe jo vetëm për “mbështetjen” e shtetit ndaj shkrimtarëve, por jam i pakënaqur për mosmbështetjen e pushtetit jo vetëm ndaj shkrimtarëve, por edhe ndaj librit. Jam i pakënaqur për mosmbështetjen e pushtetit ndaj pothuajse të gjitha fushave të krijimtarisë kulturo–artistike dhe letrare, sepse më duket se kurrë nuk është përçmuar më shumë kultura, në veçanti letërsia, pikërisht në kohën kur jemi pa Millosheviça dhe pa politikë serbe.
Vera Pelaj: Z. Kelmendi, a ju ka kërkuar dikush juve personalisht nga Qeveria e Kosovës, të paktën të jeni si këshilltar për momente të caktuara se çka duhet bërë për librin, për kulturën, duke ditur se ju keni jetuar në sisteme të ndryshme dhe keni mjaft përvojë?
Ramiz Kelmendi: Jo, larg qoftë! Jo asnjëherë, në asnjë mënyrë. Them se është nënçmim për ata të marrin mendimin e dikujt që mund të ndihmojë, sepse mjaftohen me vetveten, mjaftohen me kulturën që kanë dhe me programin që kanë, sepse ata mendojnë se me ata fillon dhe me ata do të mbarojë edhe letërsia edhe puna kulturore dhe puna letrare. Jo se këto institucione kulturore nuk kanë edhe njerëz të kulturës në to, por unë lexova në një gazetë tonën disa mendime, të cilat më shqetësuan shumë parimisht se jo individualisht. Unë jam i vaksinuar prej shumë vjetësh nga këto kiamete që përjeton kultura dhe sidomos letërsia nga qeveritë tona sot. Po ama, hiç më pak edhe nga qeveritë tona që ishin dje. E kam fjalën për censurën, ajo ishte “shpatë Damokleu” për secilin, që ulej të shkruante, se duhej të mendonte a e ha mulliri apo – të ha mulliri! Dhe saora të fusnin në burg për tema që “nuk ishin në vijë”, apo ishin – o tempora, o mores! – nacionaliste. Ministria e Kulturës edhe ka njerëz të kulturës, por kulturën nuk e kemi askund.
Vera Pelaj: Ministria e Kulturës ka përgjysmuar buxhetin për librin nga 70 mijë euro, sa ishte vitin e kaluar, sivjet kjo shumë është zbritur në 30 mijë euro.
Ramiz Kelmendi: Nuk më befason asnjë fije ky lajm. Sepse, thonë, lajm është vetëm kur e ha njeriu qenin, se jo kur qeni e ha njeriun. Ja, pra, një nga lajmet që e ka ngrënë qeni njeriun. Ky nuk është kurfarë lajmi, sepse kjo dukuri është kaq e rëndomtë, kaq e zakonshme, saqë as është fare lajm. Lajm do të ishte sikur ta hante njeriu qenin, e jo qeni njeriun. Kjo është përgjigjja ime për pyetjen.
Vera Pelaj: Ç’libër të ri pret lexuesi nga ju?
Ramiz Kelmendi: O, ku ta marr që të pres unë nga vetvetja të mos përshëndetem nga kjo botë pa e botuar. Bëra, po, një përpjekje si më të parën, një veturdhër. I kam dhënë vetes urdhër të mos vdes pa i lënë kujtimet në ditar. Kujtimet e jetës time. Sidoqoftë, në 80-vjetorin tim, unë bëra ç’bëra, botova librin “Nga ditari im”. Nuk guxova t’i them ditar. Janë ato vetëm një pjesë e asaj që unë lakmova të mos vdes pa lënë disa kujtime që kam përjetuar me gjalljen time. Qoftë si gazetar, qoftë si profesor, qoftë si letrar. Por, ende më mban shpresa – edhe pse kam shkelur në mote që jam për “lamtumirë!” – se ndoshta do ta shkruaj edhe pjesën e dytë, me të cilën do të mbyllja jetëshkrimi tim, një libër që ndoshta do të ishte ditar i mirëfilltë i jetës sime.
Vera Pelaj: Ju urojmë jetë të gjatë dhe shumë e shumë libra të tjerë, sepse në këtë moshë që jeni, keni për çka të shkruani dhe keni më shumë kohë. Është kështu, apo jo?
Ramiz Kelmendi: Ashtu është. Dhe ashtu qoftë!
Vera Pelaj: Çka do t’u thoni dëgjuesve të radios Blue Sky?
Ramiz Kelmendi: Jo vetëm radios Blue Sky, ku kam (pasur) jo pak studentë deri më sot, edhe për radiot tjera edhe për televizionet, shqetësimi im, porosia ime dhe amaneti im, para lamtumirës nga kjo botë, është: Më shumë kujdes gjuhës shqipe dhe pastërtisë së saj. Jam shumë i pakënaqur me gjuhën shqipe që flitet në mediet tona elektronike dhe që shkruhet në mediat e shkruara. Tmerr është gjuha e disa gazetave, gjuha e disa televizioneve, gjuha e disa gjoja-emisioneve humoristike.
Intervistoi: VERA PELAJ
Radio Blue Sky
